Stetoskop - podstawowy przyrząd lekarza. Na czym polega osłuchiwanie?

Stetoskop to podstawowy przyrząd diagnostycy niezbędny do pracy każdego lekarza. Za pomocą stetoskopu lekarz osłuchuje serce, płuca, a nawet brzuch pacjenta. W jakim celu to robi i jakie choroby można zdiagnozować za pomocą stetoskopu?

Stetoskop to specjalne urządzenie niezbędne lekarzowi do wykonania podstawowego badania - osłuchania pacjenta. Standardowe badanie lekarskie składa się z dwóch części: są nimi badanie podmiotowe oraz badanie przedmiotowe (fizykalne). Pierwsze z wymienionych to ukierunkowana na problem pacjenta rozmowa, nazywana wywiadem lekarskim. W skład badania przedmiotowego wchodzi zaś ocena poszczególnych części ciała pacjenta i dokonywać jej można na kilka sposobów, takich jak oglądanie, opukiwanie, osłuchiwanie i palpacja.

Większość z wymienionych części badania przedmiotowego można przeprowadzić bez użycia jakichkolwiek przyrządów, inaczej jednak jest z osłuchiwaniem – aby móc osłuchać pacjenta, trzeba posiadać stetoskop. Z czego jednak stetoskop w ogóle się składa i czy od dawna wykorzystuje się ten przyrząd w medycynie?

Spis treści:

• Stetoskop: podstawowe narzędzie lekarza
• Stetoskop: jego części i rodzaje
• Do czego wykorzystuje się stetoskop?
• Stetoskop a osłuchiwanie serca
• Jakie patologie serca wykrywa badanie stetoskopem?
• Stetoskop a osłuchiwanie płuc 
• Jakie patologie płuc wykrywa badanie stetoskopem?
• Stetoskop a osłuchiwanie jamy brzusznej

Stetoskop: podstawowe narzędzie lekarza

Obecnie stetoskop stanowi po prostu jeden z najbardziej podstawowych atrybutów zasadniczo każdego lekarza. Nie zawsze jednak tak było – tak jak początki historii medycyny datowane są na dość zamierzchłe czasy, tak pierwowzory współczesnych stetoskopów w świecie medycznym zagościły stosunkowo niedawno. Pierwsze urządzenie, które przypominało stetoskop, pojawiło się bowiem w 1816 roku, a jego wynalazcą był francuski lekarz Rene Laennec. Wynalazek medyka daleko jednak odbiegał od przyrządów, które znamy obecnie – była to bowiem drewniana rurka w kształcie lejka, posiadająca z jednej strony płaskie zakończenie.

Z upływem czasu pierwotne stetoskopy podlegały różnorodnym zmianom, aż w drugiej połowie poprzedniego wieku pojawiły się stetoskopy wyposażone w membranę akustyczną. Takie rozwiązanie sprawiło, że dźwięki stwierdzane podczas osłuchiwania były znacząco wzmocnione – membrana akustyczna w stetoskopach okazała się na tyle znaczącym rozwiązaniem, że wyposażone w nią stetoskopy są używane przez lekarzy aż do dziś.

Stetoskop: jego części i rodzaje

W najogólniejszym podziale stetoskop składa się z trzech części: zespołu liry (metalowej części urządzenia, która połączona jest z przewodem akustycznym i na której końcu znajdują się, wkładane do uszu badającego, tzw. oliwki), przewodu akustycznego oraz głowicy (w której po przeciwnych stronach znajdują się dwa elementy: membrana oraz lejek). Najczęściej lekarze korzystają ze stetoskopu internistycznego, dostępnego są jednak również i inne rodzaje stetoskopów, np. pediatryczne i neonatologiczne (wyróżniające się przede wszystkim mniejszymi głowicami przeznaczonymi do osłuchiwania niemowląt i małych dzieci) czy też stetoskopy anestezjologiczne, kardiologiczne oraz elektroniczne (które cechują się nie tylko możliwością wzmacniania dźwięku, ale i możliwością rejestrowania stwierdzanych podczas osłuchiwania odgłosów).

Do czego wykorzystuje się stetoskop?

Stetoskop wykorzystuje się do osłuchiwania klatki piersiowej, okolicy pleców, ale nie tylko. Narzędzie to jest po prostu niezbędne w wielu gabinetach lekarskich – korzystają z niego lekarze rodzinni, interniści, pediatrzy czy kardiolodzy… Po co jednak to robią – jakie zjawiska można stwierdzić podczas osłuchiwania? Otóż okazuje się, że liczba odgłosów, które można stwierdzić podczas osłuchiwania, jest bardzo duża, co więcej – osłuchiwanie jest badaniem całkowicie nieinwazyjnym i niebolesnym. Ze względu na wymienione powyżej, a także w związku z liczbą schorzeń, które można podejrzewać dzięki samemu tylko osłuchaniu pacjenta, stetoskop znajduje po prostu szerokie wykorzystanie w diagnostyce stanu pacjentów. Z jego użyciem bada się przede wszystkim serce i płuca, ale i… brzuch.

Stetoskop a osłuchiwanie serca 

Osłuchując serce, można stwierdzić zarówno dźwięki całkowicie fizjologiczne, jak i rozmaite patologie. Ogólnie w trakcie osłuchiwania serca lekarz przykłada stetoskop do czterech różnych miejsc, dzięki czemu może on ocenić pracę zastawek przedsionkowo-komorowych serca (mitralnej i trójdzielnej) oraz zastawek dużych naczyń wychodzących z serca (zastawki aortalnej oraz zastawki pnia płucnego).

W prawidłowych warunkach podczas osłuchiwania serca stwierdzić można przede wszystkim istnienie dwóch tonów serca. Pierwszy z nich jest związany z zamykaniem się zastawek przedsionkowo-komorowych, drugi z kolei występuje w momencie, kiedy dochodzi do zamykania się zastawki aorty oraz zastawki pnia płucnego.

Jakie patologie serca wykrywa badanie stetoskopem?

Możliwe jest jednak i to, że u pacjenta będą istniały różne nieprawidłowe zjawiska osłuchowe związane z sercem. Takowymi są głównie różne szmery – pojawiać się one mogą na skutek np. występowania zwężeń (stenoz) wspomnianych wyżej zastawek, a także i w sytuacji, kiedy dochodzi do niedomykalności którejś z zastawek serca. Jeszcze innym patologicznym zjawiskiem osłuchowym, które może być stwierdzane nad sercem, jest tarcie osierdziowe, pojawiające się przy obecności płynu w jamie osierdziowej.

Na podstawie samego osłuchiwania serca ciężko jest jednocześnie postawić u chorego diagnozę jakiejś choroby układu krążenia. Badanie to jednak i tak jest niezwykle cenne, dzięki niemu możliwe jest bowiem wysunięcie podejrzenia wielu różnych schorzeń, takich jak np. wspomniane wyżej wady zastawkowe, ale i wady serca (np. w postaci ubytku przegrody międzykomorowej) czy kardiomiopatia.

Stetoskop a osłuchiwanie płuc 

Poza sercem, lekarze osłuchują również i płuca. Dokonują oni tego zarówno w obrębie przedniej, jak i tylnej części klatki piersiowej – z przodu (nieco wyżej niż przy osłuchiwaniu serca) możliwa jest ocena stanu większych oskrzeli, z kolei przy osłuchiwaniu pleców oceniana jest czynność pęcherzyków płucnych, czyli zdecydowanie drobniejszych elementów dróg oddechowych.

Fizjologicznie podczas osłuchiwania można stwierdzić dwa zjawiska: szmer oskrzelowy oraz szmer pęcherzykowy. Szmer oskrzelowy jest prawidłowy, kiedy stwierdza się jego występowanie we właściwym miejscu, czyli nad dużymi oskrzelami. Szmer pęcherzykowy powinien zaś być słyszalny nad pozostałymi polami płucnymi.

Jakie patologie płuc wykrywa badanie stetoskopem?

W trakcie osłuchiwania płuc możliwe jest stwierdzenie jakichś patologii dotyczących wymienionych wyżej zjawisk. Szmer oskrzelowy może być patologiczny – określa się go tak wtedy, kiedy słyszany jest on w innym niż typowe miejscu (np. nad obwodowymi częściami płuc). Szmer pęcherzykowy może zaś być zaostrzony lub odwrotnie – ściszony.

Poza już opisanymi, wyróżnia się także dodatkowe szmery oddechowe. Takowymi są świsty (dzielone na świsty wdechowe i wydechowe), trzeszczenia oraz furczenia, czasami wyszczególniane są również i rzężenia. Jeszcze innym zjawiskiem osłuchowym, które bywa związane z chorobami układu oddechowego, jest tarcie opłucnowe.

Osłuchiwanie płuc stanowi cenną metodę diagnostyczną u pacjentów z wieloma różnymi chorobami. Jest bowiem tak, iż wyjątkowo duża ilość jednostek chorobowych może doprowadzać do pojawiania się różnych nieprawidłowych zjawisk osłuchowych w trakcie osłuchiwania płuc – przykładami takich schorzeń są:

• zapalenie płuc (w którym pojawiać się mogą np. trzeszczenia i furczenia),
• odma opłucnowa (czyli obecność powietrza w jamie opłucnowej, przez którą szmer pęcherzykowy może być całkowicie zniesiony),
• choroby śródmiąższowe płuc (prowadzące do pojawiania się np. trzeszczeń, przykładem jednostki z tej grupy jest sarkoidoza),
• przewlekła obturacyjna choroba płuc,
• niewydolność serca (w której pojawiać się mogą trzeszczenia szczególnie w dolnych partiach płuc),
• astma (której klasycznie towarzyszyć mogą świsty),
• mukowiscydoza,
• rozstrzenie oskrzeli,
• obrzęk płuc

Stetoskop a osłuchiwanie jamy brzusznej

Kiedy to lekarz przykłada głowicę stetoskopu do klatki piersiowej czy pleców, pacjentów zazwyczaj absolutnie to nie dziwi. Medycy wykorzystują jednak stetoskop również i do… badania jamy brzusznej. W jakim celu to robią? Otóż słuchawki lekarskie umożliwiają dokonanie oceny chociażby perystaltyki jelitowej – w prawidłowych warunkach powinna ona być żywa i dźwięki towarzyszące przemieszczaniu się treści pokarmowej w jelitach powinny być wyraźnie słyszalne. Podczas osłuchiwania jamy brzusznej można jednak stwierdzić i różne inne nieprawidłowości, pojawiać się one mogą w związku np. z mechaniczną niedrożnością jelit, w której występować może charakterystyczny, metaliczny szmer.

Osłuchiwanie zdecydowanie można więc uznać za metodą badania lekarskiego o nieocenionym znaczeniu. Osłuchanie pacjenta może wnieść bardzo dużo do diagnostyki stanu jego zdrowia, a przy tym wszystkim badanie to jest bezpieczne i bezbolesne. Jedyny dyskomfort, z jakim czasami można się zetknąć, to ten związany z chłodem stetoskopu (medycy zdają sobie jednak sprawę z tej możliwość i większość z nich, szczególnie pediatrzy, przed przyłożeniem głowicy stetoskopu do skóry pacjenta po prostu ją ogrzewa).