Części mowy: odmienne i nieodmienne. Rzeczownik, czasownik, przymiotnik. Co trzeba o nich wiedzieć?

W języku polskim jest 10 części mowy, które są odmienne lub nieodmienne. Wyjaśniamy, czym są w ogóle części mowy i bierzemy pod lupę szczególnie te z nich, od których zaczyna się naukę, czyli rzeczownik, przymiotnik i czasownik. Te podstawy koniecznie trzeba znać!

Spis treści

1. Co to są części mowy?
2. Części mowy w języku polskim. Ile ich jest?
3. Wszystkie części mowy i ich pytania. Na jakie pytania odpowiadają części mowy?
4. Części mowy odmienne i nieodmienne. Jakie są części mowy?
5. Rzeczownik – odmienna część mowy
6. Przymiotnik – odmienna część mowy
7. Czasownik – odmienna część mowy
8. Liczebnik - odmienna część mowy
9. Zaimek - odmienna część mowy
10. Przysłówek - nieodmienna część mowy
11. Przyimek - nieodmienna część mowy
12. Partykuła - nieodmienna część mowy
13. Spójnik - nieodmienna część mowy
14. Wykrzyknik - nieodmienna część mowy

Co to są części mowy?

Język polski dzieli wyrazy na części mowy pod względem ich znaczenia, pytań, na które odpowiadają czy odmiany. W uproszczeniu części mowy są to wszystkie wyrazy w danym języku, które opisują zjawiska, przedmioty, czynności lub cechy. Dzięki takiej klasyfikacji wiemy, jak nazwać daną grupę wyrazów, potrafimy ją przyporządkować i dodać do niej inną grupę wyrazów.

Części mowy w języku polskim. Ile ich jest?

Mamy 10 części mowy:

• rzeczownik
• czasownik
• przymiotnik
• liczebnik
• zaimek
• przysłówek
• przyimek
• partykuła
• spójnik
• wykrzyknik

Wszystkie części mowy i ich pytania. Na jakie pytania odpowiadają części mowy?

Części mowy w języku polskim odpowiadają na różne pytania. Są jednak też takie, którym nie da się przyporządkować żadnych pytań.

Rzeczownik - kto? co? (nazwy własne, rzeczy, istot, zjawisk), np. Tomek, pies, ser, róża;

Czasownik - co robi? co się z nim dzieje? (wyraz określający czynności i stany), np. jem, biega, stoją;

Przymiotnik - jaki? jaka? jakie? czyj? czyja? czyje? który? która? które? (wyraz określający cechy, właściwości istot żywych, rzeczy, zjawisk), np. purpurowy, duży, daleki;

Przysłówek – jak? gdzie? kiedy? (określenie właściwości, cech czynności), np. długo, daleko, wczoraj;

Liczebnik – ile? który z kolei? (wskazuje na liczbę lub porządek ludzi i rzeczy), np. cztery, dwunasty, troje;

Zaimek – zastępuje inne części mowy (rzeczownik, przysłówek, przymiotnik, liczebnik) i wyraża ich treść np. twój, jego, mój, tam, kto;

Przyimek – łączy się z innymi częściami mowy (najczęściej z rzeczownikiem), nadając im nowy sens, np. nad, za, w, ponad, przed, po;

Spójnik – łączy zdania lub wyrażenia, np. albo, więc, oraz, i, aby, bo;

Partykuła - stosuje się ją do wyrażania lub podkreślenia emocji, np. niech, właśnie, tylko, ani;

Wykrzyknik - wykorzystuje się go do wypowiedzi wołających, emocjonalnych, np. hej!, ach!,auć!, hejże!.

Części mowy odmienne i nieodmienne. Jakie są części mowy?

Części mowy w języku polskim dzielą się na odmienne i nieodmienne.

Odmienne części mowy

Odmienne części mowy odmieniają się przez przypadki, strony, liczby, osoby lub rodzaje, jednak nie wszystkie odmieniają się przez wszystkie wymienione kategorie. Odmieniając się zmieniają swoją formę.

Odmienne części mowy to:

• czasownik
• rzeczownik
• przymiotnik
• liczebnik
• zaimek

Nieodmienne części mowy

Nieodmienne części mowy to te, które zawsze mają taką samą formę. Są to:

• przysłówek
• przyimek
• partykuła
• wykrzyknik
• spójnik

Części mowy można też podzielić na samodzielne, które mogą występować pojedynczo (to przymiotniki, liczebniki, zaimki, czasowniki, przysłówki) i na niesamodzielne, które muszą być  powiązane z inną częścią mowy (np. przyimki, spójniki, partykuły)

Rzeczownik – odmienna część mowy

To od niego zwykle zaczyna się naukę części mowy w języku polskim. Rzeczownik to odmienna część mowy. Dzięki niemu można nazwać rzeczy, osoby, miejsca, zjawiska i pojęcia abstrakcyjne. Przykłady rzeczowników to: książka, mama, dom, huragan, tęsknota. Rzeczownik odpowiada na pytania: Kto? Co?

Jak odmienia się rzeczownik? Rzeczownik odmienia się przez liczby: pojedynczą i mnogą. Przykładowo: książka-książki, dom-domy lub huragan-huragany. Ale odmienia się także przez przypadki. Przykładowo:

• Mianownik (odpowiada na pytania: kto? co?): książka
• Dopełniacz (odpowiada na pytania: kogo? czego?): książki
• Celownik (odpowiada na pytania: komu? czemu?): książce
• Biernik (odpowiada na pytania: kogo? co?): książkę
• Narzędnik (odpowiada na pytania: z kim? z czym?): książką
• Miejscownik (odpowiada na pytania: o kim? o czym?): książce
• Wołacz (wykrzyknienie: o!): książko

Każdy rzeczownik ma także rodzaj gramatyczny. W liczbie pojedynczej rzeczowniki mogą występować w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim. Przykładowo:

• rzeczownik rodzaju męskiego - słoń, Tomek, cel,
• rzeczownik rodzaju żeńskiego - mrówka, Jola, krew,
• rzeczownik rodzaju nijakiego - oko, powietrze, prosię.

W liczbie mnogiej rzeczowniki mogą występować w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym. Przykładowo:

• rzeczownik rodzaju męskoosobowego - filozofowie,
• rzeczownik rodzaju niemęskoosobowego - złudzenia.

Przymiotnik – odmienna część mowy

Ta część mowy, podobnie jak rzeczownik, to również jedna z pierwszych w języku polskim, od których rozpoczyna się ich naukę.

Przymiotnik to odmienna część mowy. Dzięki niemu można określić cechy rzeczy, osób, miejsc, zjawisk i pojęć abstrakcyjnych. Przykłady przymiotników to: ciekawa, ładna, duży, mocny, naprzemienny. Przymiotnik odpowiada na pytania: Jaki? Jaka? Jakie? Czyj? Czyja? Czyje? Który? Która? Które?

Jak odmienia się przymiotnik? Przymiotnik odmienia się przez liczby: pojedynczą i mnogą. Przykładowo: dobra-dobre, duży-duże lub naprzemienne-naprzemienne.

Przymiotnik odmienia się także przez przypadki. Przykładowo:

• Mianownik (odpowiada na pytania: kto? co?): dobra
• Dopełniacz (odpowiada na pytania: kogo? czego?): dobrej
• Celownik (odpowiada na pytania: komu? czemu?): dobrej
• Biernik (odpowiada na pytania: kogo? co?): dobrą
• Narzędnik (odpowiada na pytania: z kim? z czym?): dobrą
• Miejscownik (odpowiada na pytania: o kim? o czym?): dobrej
• Wołacz (wykrzyknienie: o!): dobra

Każdy przymiotnik ma także rodzaj gramatyczny. W liczbie pojedynczej przymiotniki mogą występować w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim. Przykładowo:

• przymiotnik rodzaju męskiego - dobry, tani,
• przymiotnik rodzaju żeńskiego - dobra, tania,
• przymiotnik rodzaju nijakiego - dobre, tanie.

W liczbie mnogiej przymiotniki mogą występować w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym. Przykładowo:

• przymiotnik rodzaju męskoosobowego - dobrzy, tani,
• przymiotnik rodzaju niemęskoosobowego - dobre, tanie.

Czasownik – odmienna część mowy

Czasownik to odmienna część mowy. Dzięki niemu można nazwać czynność wykonywane przez rzeczy, osoby, miejsca, zjawiska i pojęcia abstrakcyjne. W zdaniu tworzy orzeczenie. Przykłady czasowników to: kocham, przeczytałem, zbuduję. Czasownik odpowiada na pytania: Co robi? Co się z nim dzieje? W jakim jest stanie?

Jak odmienia się czasownik? Przymiotnik odmienia się przez liczby – pojedynczą i mnogą – oraz osoby. Przykładowo:

• osoba l.poj. - ja - piszę
• osoba l.poj. - ty - piszesz
• osoba l.poj. - on, ona, ono - pisze
• osoba l.mn. - my - piszemy
• osoba l.mn. - wy- piszecie
• osoba l.mn. - oni, one - piszą

Czasownik odmienia się także przez czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Przykładowo:

• przeszły: pisałam, czytałeś, mówiło, budowaliśmy, bawiliście się, słuchali
• teraźniejszy: piszę, czytasz, mówi, budujemy, bawicie się, słuchają,
• przyszły: będę pisała, będę czytał, będzie mówiło, będziemy budowali, będziecie się bawili, będą słuchali.

Każdy czasownik ma także rodzaj gramatyczny. W liczbie pojedynczej czasowniki mogą występować w rodzaju męskim, żeńskim i nijakim. Przykładowo:

• czasownik rodzaju męskiego - pisał,
• czasownik rodzaju żeńskiego - pisała,
• czasownik rodzaju nijakiego - pisało.

W liczbie mnogiej czasowniki mogą występować w rodzaju męskoosobowym i niemęskoosobowym. Przykładowo:

• przymiotnik rodzaju męskoosobowego - czytaliśmy,
• przymiotnik rodzaju niemęskoosobowego - czytałyśmy.

Czasownik ma także tryby: oznajmujący, rozkazujący i przypuszczający. Przykładowo:

tryb oznajmujący 

• (ja) czytam,
• (ty) śpisz,
• (ona) lubi,
• (my) mówimy,
• (wy) żartujecie,
• (oni) szaleją,

tryb rozkazujący

(ja) - [nie ma trybu rozkazującego dla 1 osoby l.poj.],

(ty) śpij,

(my) śpijmy,

tryb przypuszczający 

(ja) czytałbym,

(ty) spałbyś,

(my) mówilibyśmy.

Czasownik ma stronę czynną, bierną i zwrotną. Przykłady:

• strona czynna czasownika – Mama ubiera Kasię.
• strona bierna czasownika – Samochód jest naprawiany przez mechanika.
• strona zwrotna czasownika – Agnieszka uczy się.

Czasownika ma także tryb, który sygnalizuje, czy czynność został wykonana, czy nadal jest wykonywana. Przykładowo:

• tryb niedokonany - Odkurzam pokój.
• tryb dokonany - Odkurzyłam pokój.

Liczebnik - odmienna część mowy

To także odmienna część mowy, która wyraża liczbę, ilość, wielokrotność lub kolejność. Odpowiada na pytania: ile? który z kolei?. Liczebniki można podzielić na kilka grup. Najczęstsze to liczebniki główne, które wyrażają liczbę (np. jeden, siedem, osiem, sto, tysiąc oraz ich odmiany przez liczby i przypadki, np. czterema [osobami]) oraz liczebniki porządkowe wskazujące na kolejność (np. pierwszy, drugi, trzeci, dziesiąty itd.). Po pełną klasyfikację liczebników odsyłamy was do naszego kompleksowego artykułu na ten temat.

Zaimek - odmienna część mowy

Ostatnią odmienną częścią mowy jest zaimek. To część mowy, która zastępuje inne takie jak rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i przysłówek. W zależności od tego, którą część mowy zastępuje, odpowiada on na różne pytania. Przykład: zaimek stosowany w zdaniu zamiast rzeczownika, będzie odpowiadał na pytanie: "kto, co?" (np. "on", "ten"), a zaimek stosowany zamiast przymiotnika - na pytania: "czyj, czyja, czyje?" (czyli np. "mój", "twój") itd. Od części mowy, którą zastępuje zaimek zależy też sposób jego odmiany. Więcej na temat użycia, klasyfikacji i funkcji zaimków przeczytasz w naszym poradniku na ten temat.

Przysłówek - nieodmienna część mowy

Grupę nieodmiennych części mowy otwiera przysłówek, który określa przede wszystkim czynności i stany. Odpowiada na pytania jaki?, jaka?, jakie?, a także gdzie? i kiedy?. Tworzy się je najczęściej od przymiotników, dodając końcówkę –e lub –o (np. dobrze od dobry, miło od miły). Jednak jako nieodmienna część mowy nie polega odmianie przez przypadki, liczby, czasy ani osoby. Niektóre przysłówki można jednak stopniować - więcej na ten temat przeczytasz w naszym kompleksowym poradniku o przysłówku.

Przyimek - nieodmienna część mowy

To nieodmienna i niesamodzielna część mowy. Przyimki łączą się z innymi wyrazami, nadając im inny sens. Tworzą wtedy tzw. wyrażenia przyimkowe. Co ważne - przyimki z innymi wyrazami piszemy oddzielnie. Dzielimy je na: przyimki proste (np.: w, z, za, ku, do, bez, pod, przed, nad, dla, między, przez, po) oraz złożone składające się z przyimków prostych (np. poprzez, pomiędzy, ponad, wśród, obok, około, oprócz, pomimo).

Partykuła - nieodmienna część mowy

Partykuła to część mowy, z której rozpoznaniem uczniowie miewają problemy. Jej znakiem rozpoznawczym jest jednak to, że podkreśla emocje mówiącego. Partykułami są np. no, niech, by, nawet, właśnie, -że (np. chodźże), bodaj, to, tak, nie, niech, chyba, ci, co, niechaj oby, tam, już. Choć partykuły nie mają konkretnego znaczenia, to są często w naszym użyciu. O tym w jakich sytuacjach najczęściej stosujemy partykuły piszemy w osobnym artykule.

Spójnik - nieodmienna część mowy

Spójniki to części mowy, które łączą zdania i wyrażenia. Spójnikami są np.: i, oraz, a, ani, ale, lecz, natomiast, lub, albo, czyli, czy, więc, dlatego, toteż, bądź, zatem, tudzież, przeto, jednak, że, jeżeli, iż, bo, bowiem, gdy, ponieważ, choć, chociaż, zanim, aż, żeby, aby.

To że są nie odmienne znaczy, że nie podlegają deklinacji, nie zmieniają liczby, rodzaju itd. Podlegają jednak klasyfikacji - więcej na jej temat piszemy w artykule na temat spójnika.

Wykrzyknik - nieodmienna część mowy

Ostatnia z nieodmiennych części mowy, ale za to całkowicie samodzielna. Zazwyczaj nie wchodzą w żadne związki składniowe w zdaniu. Służą głównie do wyrażenia życzeń, rozkazów, zwrócenia uwagi na coś, ujawnienia emocji czy naśladowania dźwięków. Wykrzyknikami są np.: sio, basta, hejże, halo, ach, brr, bam, trzask.

Sonia Młodzianowska

Aneta Żuchowska