Teratogeny: czym są i jakie mogą być skutki narażenia płodu na ich działanie?
Teratogenami nazywa się czynniki pochodzące ze środowiska zewnętrznego, na które narażenie w okresie życia wewnątrzmacicznego skutkować może wystąpieniem u dziecka różnych wad wrodzonych, a czasami nawet prowadzić do obumarcia płodu.
Współcześnie – dzięki przede wszystkim postępowi technologicznemu – wiadomo już, że wpływ na występowanie różnych schorzeń mają uwarunkowania genetyczne. Zdecydowanie jednak nie jest tak, że wyłącznie geny mają związek z tym, w jaki sposób w ciąży rozwija się płód – proces ten uzależniony jest w końcu również od rozmaitych czynników środowiskowych. Część z nich może działać korzystnie, inne zaś skrajnie odwrotnie – czynnikami, które zdecydowanie negatywnie mogą wpływać na rozwój płodu są teratogeny.
Do grupy teratogenów zaliczanych jest bardzo wiele czynników – należą do nich bowiem zarówno stosunkowo szeroko rozpowszechnione w środowisku wirusy i bakterie, jak i pewne leki, alkohol czy promieniowanie jonizujące.
Spis treści
- Czym są teratogeny?
- Od czego zależy wpływ teratogenów na płód?
- Rodzaje teratogenów: czynniki biologiczne
- Rodzaje teratogenów: czynniki chemiczne
- Rodzaje teratogenów: czynniki fizyczne
- Jak chronić się przed narażeniem na teratogeny?
Czym są teratogeny?
Termin teratogen wywodzi się od greckiego słowa teratos, które tłumaczone jest jako potwór. Jedną z pierwszych substancji, którą zaliczano do grupy czynników teratogennych, był talidomid.
Historię tego związku uznać można wręcz za tragiczną – preparat w Europie pojawił się na początku drugiej połowy poprzedniego wieku i był on zalecany m.in. ciężarnym, u których stosowano go w celu zmniejszenia nasilenia mdłości. Skutki przyjmowania talidomidu okazały się wręcz opłakane – dzieci matek, które go zażywały, przychodziły na świat z fokomelią, czyli ciężką wadą rozwojową kończyn.
Zapewne nietrudno się w tej chwili domyślić, jakie może być działanie czynników teratogennych – otóż są to substancje, które działając na płód w okresie życia wewnątrzmacicznego, mogą doprowadzić do wystąpienia u niego różnych nieprawidłowości rozwojowych.
Co ciekawe, tak jak teratogeny mogą być skrajnie szkodliwe dla rozwijającego się w łonie matki dziecka, tak już dla samej ciężarnej narażenie na nie może nie prowadzić do żadnych konsekwencji.
Od czego zależy wpływ teratogenów na płód?
Wrażliwość na czynniki teratogenne uzależniona jest przede wszystkim od genotypu zarodka – tak jak bowiem niektóre substancje mogą mieć działanie teratogenne na ludzkie zarodki, tak już mogą one być całkowicie niegroźne dla zarodków zwierzęcych.
Warto tutaj wspomnieć, iż same zarodki cechują się odmienną wrażliwością na działanie szkodliwych substancji – krytyczny jest okres pomiędzy 3. a 8. tygodniem ciąży, kiedy to istnieje największe ryzyko tego, że teratogeny doprowadzą do zaburzeń rozwojowych, skutkujących wystąpieniem wad wrodzonych. Konieczne jest także nadmienienie o tym, iż teratogeny mają swój swoisty szkodliwy wpływ na rozwój zarodka – narażenie na poszczególne z nich może skutkować odmiennymi wadami wrodzonymi.
Rodzaje teratogenów: czynniki biologiczne
Teratogeny dzielić można różnie, najpopularniejszy jest ich podział na biologiczne, chemiczne oraz fizyczne. Do pierwszych z wymienionych należą przede wszystkim różne drobnoustroje i wywoływane przez nie choroby. Potencjał teratogenny mają m.in. takie mikroby, jak:
- wirus różyczki: infekcja różyczką w ciąży skutkować może m.in. zaćmą, głuchotą oraz wadami serca u dziecka,
- cytomegalowirus: w przypadku zakażenia w pierwszym miesiącu ciąży dochodzić może do śmierci zarodka i poronienia samoistnego, infekcja mająca miejsce w późniejszym etapie ciąży prowadzić może m.in. do padaczki, spowolnienia rozwoju wewnątrzmacicznego, głuchoty oraz opóźnienia rozwoju umysłowego,
- wirus opryszczki: konsekwencją narażenia płodu na niego może być mikrocefalia, upośledzenie rozwoju umysłowego oraz niedorozwój siatkówki,
- toksoplazmoza: pierwotniak skutkować może wystąpieniem u dziecka wodogłowia lub małogłowia, zwapnień w śródmózgowiu oraz zapalenia siatkówki, dochodzić może także do upośledzenia rozwoju umysłowego,
- krętek kiły, mający potencjał do powodowania głuchoty, zaburzeń rozwoju kości i zębów oraz wodogłowia i upośledzenia umysłowego,
- wirus HIV.
W szerszym ujęciu za biologiczne czynniki teratogenne uznawane mogą być także występujące u matki choroby, takie jak np. niedoczynność tarczycy, cukrzyca (zwłaszcza nieleczona) czy choroby nowotworowe.
Rodzaje teratogenów: czynniki chemiczne
Drugą grupą czynników teratogennych są substancje chemiczne. Zaliczanych jest tutaj wiele różnych substancji mających tendencję do wywoływania różnych wad u płodu – wśród nich znajduje się również wiele rozmaitych substancji czynnych wykorzystywanych do produkcji leków. Do teratogenów chemicznych należy wycofany wiele lat temu z lecznictwa, wspominany tutaj już wcześniej, talidomid, ale i inne, takie jak m.in.:
- preparaty cytostatyczne,
- część leków przeciwdrgawkowych,
- steroidy płciowe,
- kwas acetylosalicylowy (szczególnie niebezpieczny w początkowych etapach ciąży, ponieważ może zahamować implantację zarodka),
- leki hipoglikemiczne.
Chemicznym teratogenem jest również alkohol, którego spożywanie w ciąży prowadzić może do dość znanego problemu, którym jest alkoholowy zespół płodowy (FAS). To właśnie ze względu na teratogenne działanie alkoholu w ciąży absolutnie nie powinno się go spożywać i to nawet w małych ilościach – nie ma bowiem żadnej ilości alkoholu, która u ciężarnych mogłaby być uznana za bezpieczną. FAS to tymczasem bardzo złożony problem zdrowotny, objawiający się zarówno dysmorfią, jak i spowolnieniem rozwoju psychicznego oraz umysłowego.
Do grupy teratogenów chemicznych należą również związki rtęci, kadm, ołów, a także nikotyna oraz narkotyki – palenie papierosów w ciąży skutkować może m.in. zahamowaniem rozwoju wewnątrzmacicznego płodu, przyjmowanie LSD może zaś prowadzić do wad rozwojowych układu nerwowego oraz kończyn.
Rodzaje teratogenów: czynniki fizyczne
Ostatnią grupą czynników teratogennych są teratogeny fizyczne. Tutaj wspomnieć trzeba przede wszystkim o promieniowaniu jonizującym. Narażenie na nie skutkować może początkowo uszkodzeniami chromosomów, a finalnie wadami wrodzonymi oraz upośledzeniem umysłowym. Ekspozycja na promieniowanie jonizujące przed zapłodnieniem doprowadzać może do obumarcia zarodka, narażenie na nie w późniejszym etapie ciąży prowadzić może do różnorakich wad wrodzonych – najbardziej wrażliwe na ten rodzaj promieniowania są układ nerwowy, moczowy oraz szkieletowy.
Jak chronić się przed narażeniem na teratogeny?
Działanie teratogenów na płód skutkować może wystąpieniem u niego wad wrodzonych, ale i nawet jego obumarciem – to właśnie ze względu na to istotne są próby unikania stykania się z czynnikami teratogennymi przez matkę.
Nie zawsze jest to w pełni możliwe – mowa chociażby o teratogenach biologicznych – pewne jednak starania jak najbardziej można podjąć. W odpowiednim czasie przed zajściem w ciążę warto skorzystać ze szczepienia przeciwko różyczce.
W okresie jesienno-zimowym – kiedy to w naszym kraju dochodzi do największej ilości różnych infekcji – warto szczególnie dbać o higienę osobistą oraz unikać zatłoczonych miejsc (ciężarne raczej powinny zrezygnować z zakupów w galeriach handlowych podczas sezonu grypowego).
Dużą ostrożność należy zachować przy przyjmowaniu wszelkich leków – ze względu na to, że część z nich może mieć działanie teratogenne, pacjentki ciężarne powinny przyjmować wyłącznie te preparaty, które zostaną im zalecone przez lekarza. W ciąży konieczne jest także zrezygnowanie z używek – alkohol w każdej ilości jest po prostu zabroniony, te zaś pacjentki, które przed ciążą paliły papierosy, dla dobra swojego dziecka powinny zrezygnować z tej czynności, co przyniesie korzyści zarówno dziecku, jak i im samym.
