Lateralizacja skrzyżowana i nieustalona – jaki mają wpływ na rozwój dziecka?

Lateralizacja jest funkcjonalną, czynnościową dominacją jednej ze stron ciała – prawostronną lub lewostronną. Prawidłowo rozwijająca się lateralizacja u dziecka jest niezmiernie ważna dla jego rozwoju psychoruchowego. Zdarza się jednak, że dzieci w wieku przedszkolnym lub szkolnym prezentują także inne wzorce lateralizacji - skrzyżowaną lub nieustaloną.

Spis treści

1. Czym jest lateralizacja?
2. Jakie są wzorce lateralizacji?
3. Kiedy sprawdzić lateralizację u dziecka?
4. Jak sprawdzić lateralizację u dzieci?
5. Jakie są konsekwencje skrzyżowanej lub nieustalonej lateralizacji u dziecka?
6. Jak wesprzeć dziecko ze skrzyżowaną lub nieustaloną lateralizacją?

Z artykułu dowiesz się:

• Czym jest lateralizacja?
• Jakie są wzorce lateralizacji?
• Kiedy sprawdzić lateralizację u dziecka?
• Jak sprawdzić lateralizację u dzieci?
• Jakie są konsekwencje skrzyżowanej lub nieustalonej lateralizacji u dziecka?
• Jak wesprzeć dziecko ze skrzyżowaną lub nieustaloną lateralizacją?

Czym jest lateralizacja?

Każdy z nas podczas wykonywania wielu czynności preferuje użycie ręki, nogi, oka lub po jednej stronie ciała – prawej lub lewej. Taka preferencja stronna nazywana jest lateralizacją. Lateralizacja nie jest cechą wrodzoną. Od samego początku, każde dziecko posiada pewne mechanizmy genetyczne i hormonalne, które odpowiadają za rozwój określonego wzorca lateralizacji. Natomiast nie jest ona cechą wrodzoną. Lateralizacja kształtuje się wraz z rozwojem psychoruchowym oraz nabywaniem kolejnych umiejętności motorycznych. Około siódmego roku życia proces ten zostaje zakończony, a więc dominacja stronna zostaje w pełni ustalona.

Jakie są wzorce lateralizacji?

Wyróżnia się cztery rodzaje lateralizacji – prawostronną, lewostronną, skrzyżowaną oraz nieustaloną. Zarówno wzorzec dominacji prawostronnej (oznacza dominację prawego ucha, prawego oka, prawej ręki, prawej nogi) jak i lewostronnej (oznacza dominację lewego oka, lewego ucha, lewej ręki, lewej nogi) są prawidłowe.

W obu tych typach narządy ruchu oraz zmysłów dominują po jednej, ustalonej stronie ciała. W przeszłości lewostronną preferencję ręki u dzieci uważano za cechę niewłaściwą, natomiast jest ona jak najbardziej normatywna, jeśli oczywiście pozostała część ciała wykazuje także dominację lewostronną. W naszym społeczeństwie większość osób jest prawostronna – dlatego też urządzenia są zaprojektowane dla ludzi prawostronnie zlateralizowanych, co może utrudniać funkcjonowanie osobom o lewostronnej dominacji ciała.

O zaburzeniach lateralizacji u dzieci mówimy w przypadku lateralizacji skrzyżowanej i nieustalonej. Lateralizacja skrzyżowana (inaczej niejednorodna) to stała preferencja części ciała znajdujących się po przeciwnych stronach (np. prawe oko, prawe ucho, lewa ręka, lewa noga). Lateralizacja nieustalona natomiast, występuje u dzieci, u których brak jest dominacji jednej ze stron - dziecko może naprzemiennie używać oka, ucha ręki lub nogi, bez stronnej przewagi czynnościowej.

Zarówno lateralizacja skrzyżowana, jak i nieustalona może wywołać wiele nieprawidłowości w rozwoju dziecka oraz utrudniać nabywanie umiejętności szkolnych.

Kiedy sprawdzić lateralizację u dziecka?

Lateralizację sprawdzamy stwarzając sytuacje zabawowe wymagające użycia nogi, ręki, oka i ucha, które pozwolą ocenić dominację stronną. Psycholodzy, pedagodzy oraz terapeuci posiadają specjalne narzędzia diagnostyczne do oceny lateralizacji. W warunkach domowych możemy orientacyjnie sprawdzić, którą ze stron preferuje nasze dziecko. Należy jednak pamiętać, że ocenę dominacji stronnej można ustalić dopiero u dzieci trzyletnich i starszych.

Oczywiście, sygnały o preferencji jednej części ciała możemy zauważyć u dzieci dużo młodszych, natomiast poniżej trzeciego roku życia nie dysponują one jeszcze odpowiednim poziomem rozumienia poleceń słownych, a także dojrzałości motorycznej by w pełni zaprezentować przewagę stronną.

Jak sprawdzić lateralizację u dzieci?

Kilkakrotnie wykonaj poniższe zabawy, które maja na celu sprawdzić:

• Preferencję ręki - możemy zaobserwować podczas gdy dziecko np. wrzuca drobne elementy (np. koraliki, klocki) do wąskich otworów, odkręca słoiczki/butelki, nawleka koraliki na sznurek. Ważne, by przedmioty którymi manipulować będzie dziecko, leżały bezpośrednio przed nim na stoliku.

• Dominację nogi – prosimy by stanęło lub skakało na jednej nodze, kopnęło piłkę.
• Preferencję oka - obserwujemy podczas spoglądania przez dziecko przez lupę, kalejdoskop, dziurkę od klucza, przez dziurkę wyciętą w kartce.
• Dominację ucha (najtrudniejsza do oceny) - należy ją sprawdzić w sytuacji gdy dziecko wykonuje jakąś czynność bez używania ręki. Np. prosimy dziecko by posłuchało jak cyka zegar, szumi muszla, lub gra małe radio przykładając ucho do leżącego na stoliku przedmiotu.

Pełną ocenę lateralizacji przeprowadza terapeuta, dlatego też w przypadku wątpliwości co do ustalania się dominacji stronnej, a także obserwowania trudności nabywania pewnych umiejętności u dziecka, warto udać się do psychologa dziecięcego lub pedagoga. Jeśli w wyniku obserwacji stwierdzimy lateralizację skrzyżowaną bądź nieustaloną – nigdy nie przestawiamy dziecka z jednej ręki na drugą! Takie działania mogą nieść za sobą poważne konsekwencje dla dalszego rozwoju dziecka.

Jakie są konsekwencje skrzyżowanej lub nieustalonej lateralizacji u dziecka?

Zarówno lateralizacja nieustalona jak i skrzyżowana mogą wpływać niekorzystnie na rozwój takich funkcji u dziecka jak: orientacja w schemacie ciała oraz przestrzeni, mylenie stron prawa-lewa, ogólną niezgrabność ruchową, zaburzenia koordynacji ruchowej i wzrokowo-ruchowej, niska sprawność motoryczna dłoni oraz grafomotoryczna (niechęć do rysowania kredkami, nieprawidłowy chwyt). Lateralizacja jest bardzo istotna na etapie szkolnym– dzieci ze skrzyżowaną lub nieustaloną dominacją stronną mogą mieć trudności w nabywaniu umiejętności pisania i czytania.

Czytaj: Dyspraksja – czym jest i jak rozpoznać ją u dziecka

Jak wesprzeć dziecko ze skrzyżowaną lub nieustaloną lateralizacją?

Dzieciom ze skrzyżowaną lub nieustaloną lateralizacją warto wprowadzić już w wieku przedszkolnym systematyczne ćwiczenia, które wesprą procesy odpowiedzialne za ustalanie dominacji stronnej, a także udoskonalą umiejętności na poziomie wszystkich sfer rozwojowych dziecka:

• Ćwiczenia rozwijające motorykę małą- rysowanie palcami, pędzlem, gąbkami, wydzieranki z papieru, wyklejanie obrazków, nawlekanie koralików, zabawy z plasteliną, kolorowanie, rysowanie i wiele innych czynności wymagających pracy rąk i dłoni.
• Ćwiczenia rozwijające dużą motorykę – to nic innego jak aktywne spędzanie czasu, regularne zabawy na placu zabaw, jazda na hulajnodze lub rowerze, nauka pływania, częste spacery, gry i zabawy zespołowe.
• Ćwiczenia rozwijające schemat ciała – wskazywanie poszczególnych części ciała, poruszanie poszczególnymi częściami ciała, zapoznanie ze stronami – prawa/lewa, rozwijanie rozumienia poleceń słownych względem ciała (np. połóż prawą dłoń na lewej nodze, unieś prawą rękę, a lewą połóż na lewym kolanie), przemieszczanie się w przestrzeni – do tyłu do przodu, w lewo i prawo.
• Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową – układanie puzzli, dobieranie elementów w pary, wyszukiwanie różnic na ilustracjach, ćwiczenia pamięci wzrokowej poprzez np. grę w memory obrazkowe, zapamiętywanie jak największej ilości elementów z ilustracji.
• Ćwiczenia rozwijające percepcję słuchową - wykorzystanie elementów muzycznych- śpiewanie rytmicznych piosenek, reagowanie na zmienność – szybko, wolno, cicho, głośno, wystukiwanie rytmu na instrumentach (np. bębenku, tamburynie), wysłuchiwanie dźwięków z otoczenia.
• Ćwiczenia rozwijające lewą półkulę mózgu- ćwiczenia kategoryzacji (tworzenie zbiorów elementów posiadających wspólną cechę np. według koloru, kształtu, wielkości, zastosowania np. zabawki – ubrania), ćwiczyć ją można wykorzystując obrazki lub konkretne przedmioty; układanie sekwencji, wykorzystując np. kolorowe klocki (czerwony, zielony, czerwony, zielony…); szeregowanie- układanie obrazków, przedmiotów (np. najmniejszego do największego). Ważne ! Zarówno w sekwencjach jak i szeregach kierunek układania elementów- od lewej do prawej strony. Jest to kierunek zgodny z przyjętym kierunkiem czytania i pisania. Zwracamy także uwagę na sposób pisania, rysowania po śladzie – od lewej do prawej strony kartki.

Ważnym aspektem w rozwoju dziecka jest ograniczenie oglądania telewizji, zabaw na telefonie lub tablecie, za to regularne czytanie bajek i opowiadań.

Ćwiczenia dla dzieci w zależności od umiejętności i wieku różnić się będą stopniem trudności. Warto o tym pamiętać, by nie zniechęcić dziecka do wykonywania danej czynności. Jeśli dziecko nie radzi sobie z pewną aktywnością musimy ją zmodyfikować tak, by potrafiło ją wykonać. Warto także wspomnieć o tym, że w wyniku ćwiczeń nie dokonamy zmiany dominacji określonej strony ciała- możemy natomiast zapobiec negatywnym konsekwencjom zaburzonej lateralizacji.

Agnieszka Jaszczuk

Neurologopeda, pedagog specjalny, terapeuta wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, terapeuta Integracji Senosorycznej. Posiada kilkuletnie doświadczenie w pracy z dziećmi, także z wyzwaniami rozwojowymi. Ukończyła wiele kursów i szkoleń, które umożliwiają jej całościowo spojrzeć na rozwój dziecka.

Agnieszka Jaszczuk, neurologopeda, terapeuta integracji sensorycznej, pedagog specjalny