Kortyzol jest hormonem steroidowym, który produkowany jest w obrębie kory nadnerczy. Stanowi on jeden z najważniejszych hormonów w ludzkim organizmie i wpływa m.in. na metabolizm, ale i na czynność przewodu pokarmowego, ciśnienie tętnicze krwi czy reguluje wydalanie sodu z organizmu.
O tym, że kortyzol jest zdecydowanie istotną dla funkcjonowania ludzkiego ciała substancją przekonać może chociażby to, że receptory dla tego hormonu posiada zdecydowana większość komórek w ciele człowieka.
Spis treści:
- Produkcja i wydzielanie kortyzolu
- Funkcje kortyzolu w organizmie
- Wykorzystanie kortyzolu w medycynie
- Nadmiar kortyzolu – przyczyny i objawy
- Niedobór kortyzolu – przyczyny i objawy
- Badanie kortyzolu – kiedy je wykonać
Produkcja i wydzielanie kortyzolu
Kortyzol – podobnie jak i inne hormony steroidowe powstaje na drodze skomplikowanych przemian cholesterolu. Synteza i wydzielanie hormonu kontrolowana jest przez podwzgórze oraz przysadkę mózgową – pierwszy z wymienionych narządów uwalnia kortykoliberynę (CRH), drugi natomiast produkuje adrenokortykotropinę (ACTH).
Te dwie substancje, określane jako hormony tropowe, odpowiedzialne są za pobudzanie nadnerczy do uwalniania kortyzolu. Dochodzi tutaj to pętli sprzężeń zwrotnych – wtedy, gdy kortyzolu we krwi krążą duże ilości, dochodzi do zahamowania uwalniania CRH i ACTH, czego skutkiem ostatecznie jest spadek uwalniania kortyzolu z kory nadnerczy.
Wydzielanie kortyzolu w nadnerczach podlega rytmowi dobowemu: największe ilości tego hormonu krążą we krwi w godzinach porannych, najmniejsze zaś wieczorem, około północy. Pod wpływem różnych sytuacji dochodzić może jednak do zwiększonego uwalniania kortyzolu niezależnie od pory dnia – szczególny wpływ na wydzielanie tej substancji w nadnerczach ma stres. Z tego właśnie powodu kortyzol – wraz z adrenaliną – bywa określany jako hormon stresu. Do zwiększonego jego uwalniania dochodzi jednak nie tylko wtedy, kiedy człowiek jest zdenerwowany, ale i w przypadku narażenia organizmu na inne stresory – m.in. infekcja, intensywny wysiłek fizyczny, głodzenie czy zabieg operacyjny.
Sprawdź: Kalendarz infekcji wirusowych
Funkcje kortyzolu w organizmie
Kortyzol należy do grupy glikokortykosteroidow – nazwa ta wzięła się ze zdolności hormonów z tej grupy do regulowania gospodarki glukozowej w organizmie. Hormon zwiększa stężenie glukozy we krwi poprzez mobilizację uwalniania jej z tkankowych zapasów, ponadto kortyzol może stymulować inicjację glukoneogenezy, czyli procesu produkcji glukozy.
Substancja wpływa również na metabolizm kwasów tłuszczowych (przyspiesza ich przemiany do ciał ketonowych) oraz na metabolizm aminokwasów (hamując tempo ich wchłaniania w obrębie mięśni szkieletowych). Wszystkie wymienione działania kortyzolu mają na celu jak najbardziej przygotować organizm do walki – w przypadku narażenia na jakieś stresy ciało musi mieć możliwość skorzystania z substratów do produkcji energii.
Funkcje kortyzolu nie ograniczają się jednak tylko do wyżej opisanej regulacji przebiegu procesów metabolicznych – hormon wpływa bowiem również i na:
- odporność (kortyzol ma silne działanie przeciwzapalne),
- wartość ciśnienia tętniczego krwi,
- cykl snu i czuwania,
- układ pokarmowy (m.in. poprzez stymulowanie wydzielania soku żołądkowego),
- gospodarkę wodno-elektrolitową (kortyzol ma zdolność zatrzymywania soli w organizmie).
Wykorzystanie kortyzolu w medycynie
Otrzymywanym syntetycznie odpowiednikiem kortyzolu jest hydrokortyzon. Środek, ze względu na swoje działania, odgrywa bardzo ważną rolę w świecie medycznym. Stosuje się go w leczeniu substytucyjnym u osób, które z jakichś przyczyn zmagają się z niedoborem hormonów kory nadnerczy.
Substancja czynna hydrokortyzonu do stosowania miejscowego zalecana bywa pacjentom cierpiącym na różne choroby skóry, takie jak m.in. silne reakcje uczuleniowe, łojotokowe zapalenie skory, liszaj płaski czy rumień wielopostaciowy.
Lek wykorzystywany bywa również u pacjentów cierpiących na różne choroby autoimmunologiczne, astmę czy zespół nerczycowy. Innymi jeszcze schorzeniami, w których może zostać zastosowany hydrokortyzon, są nieswoiste zapalenia jelit (takie jak wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz choroba Leśniowskiego-Crohna), sarkoidoza oraz gruźlica opon mózgowo-rdzeniowych.
Zdecydowanie więc można powiedzieć, że glikokortykosteroidy są istotne nie tylko dla funkcjonowania ludzkiego organizmu w warunkach zdrowia, ale i odgrywają one bardzo dużą rolę w lecznictwie.
Czytaj: Hormony – dlaczego rządzą naszym ciałem?
Nadmiar kortyzolu – przyczyny i objawy
Patrząc na to, jak ważne funkcje pełni kortyzol w ludzkim organizmie, raczej nietrudno się domyślić, iż groźny może być zarówno jego nadmiar, jak i niedobór. Pierwszy z wymienionych problemów jest zdecydowanie częstszy i wśród możliwych przyczyn nadmiaru kortyzolu u ludzi wymienić można:
- gruczolaka przysadki, produkującego adrenokortykotropinę (ACTH),
- nowotwory innych narządów produkujące ACTH (taką zdolność posiadać może m.in. rak tarczycy czy rak płuc),
- produkujące kortyzol guzy nadnerczy,
- długotrwałe przyjmowanie glikokortykosteroidów.
To, że u pacjenta doszło do nadmiaru kortyzolu w organizmie, zazwyczaj jest widoczne gołym okiem. U osób dotkniętych problemem dochodzić może bowiem do zwiększenia masy ciała, charakterystyczne jest w tym przypadku odkładanie się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy (co prowadzi do tzw. „twarzy księżyca w pełni”), szyi i tułowia. Jednocześnie u chorych mogą mieć miejsce zaniki mięśni kończyn. Wśród innych możliwych objawów nadmiaru kortyzolu w organizmie wymienić można:
- ścieńczenie skóry,
- wystąpienie zmian trądzikowych na skórze,
- rozstępy skórne,
- zwiększenie wartości ciśnienia tętniczego krwi,
- zaburzenia nastroju (w postaci jego wahań lub obniżenia, mogącego przybierać natężenie odpowiadające zaburzeniom depresyjnym),
- zwiększenie pragnienia i zwiększoną częstość oddawania moczu (będące następstwami hiperglikemii, czyli zwiększonej ilości glukozy we krwi),
- częste infekcje (stanowiące wynik upośledzenia odporności organizmu),
- zaburzenia natury seksualnej (u kobiet w postaci zaburzeń miesiączkowania, u mężczyzn zaś dochodzić może do osłabienia libido i zaburzeń erekcji).
Czytaj: Oksytocyna - jak działa hormon miłości i przywiązania
Niedobór kortyzolu – przyczyny i objawy
Problemem spotykanym rzadziej, ale również groźnym jest niedobór kortyzolu w organizmie. Doprowadzać do niego może niedoczynność przysadki mózgowej lub niedoczynność samych nadnerczy. Dolegliwości wynikające z niedoboru kortyzolu są inne niż w przypadku jego nadmiaru i mogą nimi być:
- poczucie znacznego zmęczenia, zmniejszona tolerancja wysiłku,
- obniżenie wartości ciśnienia tętniczego krwi,
- zmiany barwy skóry na ciemniejszą,
- utrata apetytu,
- spadek masy ciała,
- biegunki,
- chęć spożywania słonych pokarmów,
- osłabienie siły mięśniowej.
Badanie kortyzolu – kiedy je wykonać
Badanie poziomu kortyzolu we krwi wskazane jest przede wszystkim w razie występowania dolegliwości, które sugerują nadmiar lub niedobór tego hormonu w organizmie. Na badanie pacjent powinien zgłosić się rano, na czczo, po przespanej nocy.
Ze względu na to, że w ciągu różnych pór doby kortyzol jest wydzielany w różnych ilościach, również i jego normy bywają różne. W godzinach porannych prawidłowy wynik mieści się w przedziale od 7 do 25 µg/dl, w godzinach wieczornych norma kortyzolu wynosi od 2 do 9 µg/dl.
Warto tutaj dodać, iż czasami do wykonania pełnej diagnostyki niewystarczające jest oznaczenie kortyzolu w pojedynczej próbce krwi – u chorych hospitalizowanych pobierane mogą być próbki w godzinach porannych oraz wieczornych, wykorzystanie znajduje również dobowa zbiórka moczu, w której później oznacza się całkowitą ilość kortyzolu.
