Czasownik: co to za część mowy? Pytania, rodzaje, odmiana czasownika, ćwiczenia

Podstawowe pytania, na które odpowiada czasownik, to:

• Co robi?
• Co się z nim dzieje?
• W jakim jest stanie?

Spis treści:

1. Wszystko o czasowniku
2. Odmiana czasownika
3. Odmiana czasownika przez osoby i liczby
4. Odmiana czasowników przez czasy
5. Odmiana czasowników przez rodzaje
6. Odmiana czasowników przez tryby
7. Odmiana czasownika przez strony
8. Aspekt czasownika
9. Czasowniki jednokrotne i wielokrotne
10. Inne rodzaje czasowników
11. Czasownik a bezokolicznik
12. Czasownik a imiesłów przysłówkowy
13. Czasownik niewłaściwy
14. Nieosobowe formy czasowników
15. Czasowniki – ćwiczenia

Wszystko o czasowniku

Jak widać, mowa tu o czynnościach, które poszczególne osoby czy istoty wykonują albo którym (tak jak rzeczy, zjawiska itp.) podlegają, a także o stanach, w których się znajdują.

Trzeba przy tym zwrócić uwagę, że choć pytania te występują w formach trzeciej osoby liczby pojedynczej (co on, ona, ono robi?), to – tak jak i same czasowniki – podlegają wieloelementowej odmianie.

Zapytamy więc nie tylko, co robi?, ale też co robił? oraz co będzie robił? lub co ma robić lub zrobić?, także co ma/miało być/będzie miało być robione albo zrobione? – i to w odniesieniu do wszystkich osób i rodzajów liczby pojedynczej i liczby mnogiej.

Aby lepiej zrozumieć ten temat, przyjrzyjmy się bliżej odmianie czasowników.

Czytaj: Nie z czasownikami - jak prawidłowo piszemy nie z czasownikami

Nie z przysłówkami - zasady pisowni i przykłady

Nie z przymiotnikami - zasady pisowni i ćwiczenia

Odmiana czasownika

Odmiana czasowników (inaczej: koniugacja) obejmuje:

• osoby i liczby
• czasy
• rodzaje
• tryby
• strony

Każdy czasownik można poddawać przekształceniom w odniesieniu do każdego z tych aspektów odmiany.

Odmiana czasownika przez osoby i liczby

Odmiana czasowników przez osoby i liczby wyróżnia trzy osoby w liczbie pojedynczej:

• pierwsza osoba l.p.: ja – np. idę, 
• druga osoba l.p.: ty – np. czytasz, 
• trzecia osoba l.p.: on, ona, ono – np. śpiewa

i trzy w liczbie mnogiej:

• pierwsza osoba l.mn.: my – np. patrzymy,
• druga osoba l.mn.: wy – np. biegacie,
• trzecia osoba l.mn.: oni, one – np. spacerują.

Odmiana czasowników przez czasy

Odmiana czasownika przez czasy obejmuje:

• czas przeszły (np. ja czytałem, ty spacerowałeś, on napisał, ona się uczyła / nauczyła, ono śpiewało), czas teraźniejszy (ja czytam, ty spacerujesz, on pisze, ona się uczy, ono śpiewa) 
• i czas przyszły (ja będę czytać / będę czytał / będę czytała / przeczytam, ty będziesz spacerował / będziesz spacerowała / pospacerujesz, on będzie pisał / napisze, ona się będzie uczyła / pouczy / nauczy, ono będzie śpiewało / będzie śpiewać / pośpiewa).

Czytaj: Rzeczownik: co to za część mowy i na jakie odpowiada pytania?

Przysłówek: co to za część mowy?

Odmiana czasowników przez rodzaje

Odmiana czasownika przez rodzaje, która zaznaczyła się w powyższych przykładach odmiany czasowników przez czasy, w liczbie pojedynczej odnosi się do rodzaju męskiego (np. ja czytałem, ty będziesz pisał, on naprawił), rodzaju żeńskiego (ja śpiewałam, ty będziesz malowała, ona spacerowała) i rodzaju nijakiego (ono deklamowało, ono będzie recytowało).

W liczbie mnogiej z kolei wyróżnia się czasowniki w rodzaju męskoosobowym (te, które w l.p. przyjęłyby rodzaj męski, np. my sprzątaliśmy, wy malujecie, oni nakleją) oraz w rodzaju niemęskoosobowym (pozostałe, a więc te, które w l.p. przyjęłyby rodzaj żeński lub rodzaj nijaki, np. one napisały, one będą czytały).

Odmiana czasowników przez tryby

Odmiana czasownika przez tryby pozwala tworzyć formy trybu oznajmującego (stwierdzenie jakiegoś stanu rzeczy, np. ja czytam, ty pisałeś, on będzie czytał, my poszliśmy, wy wróciliście, oni zostali), trybu rozkazującego (polecenie czy nakaz zrobienia czegoś, np. niech się wezmę za naukę, zrób, narysujcie, niech pomalują) i trybu przypuszczającego (wyrażanie przypuszczenia, wątpliwości, niezdecydowania, np. robiłbym, przeczytałbyś, zreperowałby, ugotowalibyśmy, skończylibyście, podaliby).

Odmiana czasownika przez strony

Odmiana czasownika przez strony obejmuje:

• stronę czynną (mówiącą o aktywności podmiotu, np. ja czytam, ty spałeś, on będzie rozmyślał, ona popływała, ono zadeklamowało, my pospacerujemy, wy rozmawialiście, oni wyszli, one wrócą), 
• stronę bierną (wskazującą na stan podmiotu albo na czynność, której podmiot jest poddawany, np. ja jestem leczony, ty będziesz kształcony, on był fotografowany, ono będzie kochane, my zostaniemy przebadani, wy będziecie naśladowani, oni zostali wysłuchani, one chciały być podziwiane) 
• i stronę zwrotną (wskazującą na ukierunkowanie czynności wykonywanej przez podmiot na ten sam podmiot, sygnalizowane wystąpieniem słówka „się”, np. ja myję się, ty zrelaksujesz się, on nauczył się, ono przekona się, my namyślimy się, one przygotują się). 

Czytaj: Liczebnik - co to za część mowy? Rodzaje, odmiana, ćwiczenia

Jakie przedmioty są w 4 klasie szkoły podstawowej?

Aspekt czasownika

Charakterystyczną dla czasowników cechą jest również jego aspekt – dokonany lub niedokonany. Aspekt w czasie przeszłym sygnalizuje, czy określona czynność została wykonana, czy też była wykonywana, ale się nie zakończyła (np. czytał, odkurzał – aspekt niedokonany; przeczytał, odkurzył – aspekt dokonany).

W czasie przyszłym wskazuje z kolei – czy podmiot będzie miał zamiar ją skończyć, czy tylko zacząć albo kontynuować, ale niekoniecznie ukończyć (np. poczyta / będzie czytała, będzie odkurzał – aspekt niedokonany; przeczyta, odkurzy – aspekt dokonany). 

Inne rodzaje czasowników

Wszystkie omawiane wyżej czasowniki to czasowniki w formach osobowe. Poznajemy je po tym, że postać danego wyrazu informuje nas o podmiocie (osobie), którego dany czasownik w określonej postaci dotyczy.

Oprócz nich istnieją jednak także czasowniki w formach nieosobowych: bezokolicznik, imiesłowy przymiotnikowe, imiesłowy przysłówkowe oraz czasowniki niewłaściwe.

Czasownik a bezokolicznik

Bezokolicznik to najbardziej ogólna postać czasownika, niewskazująca na osobę, liczbę, czas, rodzaj, tryb, stronę ani aspekt, np. biec, czytać, gryźć. 

Imiesłowy przymiotnikowe łączą cechy czasownika i przymiotnika; odpowiadają na pytania: jaki?, jaka?, jakie?, ale powstają w oparciu o czasowniki i mają ich cechy. Dzielimy je na czynne, które mówiące o aktywności danego podmiotu (np. śpiący, jadąca, jedzący, spacerujące) i bierne, odnoszące z kolei do cudzej aktywności zogniskowanej na danym podmiocie (np. malowany, rozbita, rozlane, popchnięty).

Czasownik a imiesłów przysłówkowy

Imiesłowy przysłówkowe łączą z kolei cechy czasownika i przysłówka; odpowiadają na pytania: jak?, gdzie?, kiedy?, ale powstają w oparciu o czasowniki i mają ich cechy. Dzielimy je na współczesne, wskazujące na stan obecny(np. śpiąc, chcąc, rozważając) i uprzednie, które odnoszą się do czynności dokonanych w przeszłości (np. wykonawszy, postanowiwszy, zjadłszy). 

Czasownik niewłaściwy

Czasowniki niewłaściwe (tzn. niemające cech właściwych czasownikowi, a nie: niepoprawne!) to te, które nie podlegają odmianie – zawsze występują w tej samej formie.

Są to m.in. można, należy, wypada, godzi się, wolno, trzeba, warto (by), żal, szkoda (np. wysiłku), strach, czas, pora (np. wyruszać), widać, słychać (np. burzę) i ich przeczenia, a także nie sposób, niepodobna. 

Nieosobowe formy czasowników

Bliskie czasownikom niewłaściwym są też nieosobowe formy czasowników zakończone na -no, np. rozklejono, mówiono, umyto oraz nieosobowe formy czasowników w konstrukcji z „się”, np. mówi się, jada się, przeczytałoby się.

Wiadomo z nich, jaka czynność się dokonała, dokonuje, dokona czy mogłaby się dokonać, ale nie wiadomo, czyim konkretnie stała się / staje / stanie / może się stać udziałem.

Czasowniki – ćwiczenia

Aby utrwalić wiedzę o czasowniku, warto wykonać garść ćwiczeń.

1. Odmień w formach czasu przeszłego: wyjąć (1. os. l. poj., r. męski, aspekt dokonany), sięgnąć (3. os. l. poj, r. żeński, aspekt niedokonany), brać (3 os. l. mn., r. męskoosobowy, aspekt dokonany) - wyjąłem, sięgała, wzięli

2. Odmień czasownik wziąć w formach czasu przeszłego:

l. poj.

1. os. rodzaj męski - wziąłem1. os. rodzaj żeński - wzięłam2. os. rodzaj męski - wziąłeś2. os. rodzaj żeński - wzięłaś3. os. rodzaj męski - wziął3. os. rodzaj żeński - wzięła3. os. rodzaj nijaki - wzięło

l. mn.

1. os. rodzaj męskoosobowy - wzięliśmy

1. os. rodzaj niemęskoosobowy - wzięłyśmy

2. os. rodzaj męskoosobowy - wzięliście

2. os. rodzaj niemęskoosobowy - wzięłyście 

2. os. rodzaj męskoosobowy - wzięli

2. os. rodzaj niemęskoosobowy - wzięły

3. Wskaż czasowniki pierwszoosobowe:przeczytają, przeczyta, przeczytam, przeczytacie, przeczytasz, przeczytamy

4. Utwórz bezokoliczniki od podanych osobowych form czasownika:

• Biegły, wzięli, zezłościł się, wykonalibyśmy, przewertował
• biec / biegać, wziąć, zezłościć się, wykonać, wertować

5. Określ osobę, liczbę, rodzaj, czas, stronę, tryb i aspekt podanych czasownikówPójdziecie? - 2. os. l. mn., rodzaj męskoosobowy, czas przyszły, strona czynna, tryb pytający, aspekt dokonanyWzeszło - 1 os. l. poj., rodzaj nijaki, czas przeszły, strona czynna, tryb oznajmujący, aspekt dokonanyZróbcie - 3. os. l. mn., rodzaj męskoosobowy, czas przyszły, strona czynna, tryb rozkazujący, aspekt dokonanyPrzeczytaliśmy - 1. os. l. mn., rodzaj męskoosobowy, czas przeszły, strona czynna, tryb oznajmujący, aspekt dokonanyUczyłyby się - 3. os. l. mn., rodzaj niemęskoosobowy, czas przeszły, strona czynna, tryb przypuszczający, aspekt niedokonanyRuszajmy - 1 os. l. mn., rodzaj męskoosobowy, czas przyszły, strona czynna, tryb rozkazującym, aspekt dokonany

6. Uzupełnij dialog odpowiednimi formami czasowników robić lub zrobić, określ tryby i aspekty- Co …? (2. os. l. poj.) - robisz (tryb oznajmujący, aspekt niedokonany)- Próbuję … zadanie z matematyki (bezokolicznik)  zrobić (aspekt dokonany; ew. robić – aspekt niedokonany)- A co … później? (1 os. l. mn.) - robimy (tryb oznajmujący, aspekt niedokonany)- … (1 os. l. mn.) tak: jak skończę … (bezokolicznik) zadanie, pogadamy. - Zrobimy (tryb oznajmujący, aspekt dokonany); robić (aspekt niedokonany).

7. Podaj 5 przykładów czasownika niewłaściwego (np. trzeba, należy, warto, żal, szkoda itp., także mdlić, boleć, grzmieć, dudnić, błyskać)

Pobierz ćwiczenia w wersji PDF