"On się do niczego nie poczuwa". Prawniczka wyjaśnia, jakie prawa mają samotne mamy

„To nie mój problem”, „Nie chciałem tego dziecka”, „Mam swoje życie” – słyszą często kobiety porzucone przez swoich partnerów w okresie ciąży. Pozostawione same sobie, mierzą się z ogromnym żalem i poczuciem niesprawiedliwości. To jednak nie jedyny ich problem. Często zostają bez odpowiednich środków finansowych. O tym, jakie prawa im przysługują wyjaśnia prawniczka, specjalistka od praw kobiet.

„Jestem w 30. tygodniu ciąży. Jak to mówi moja mama ‘Zostałam sama z brzuchem’. Mój partner postanowił nas zostawić i odejść. Usłyszałam na odchodnym, że on nie jest gotowy poświęcić się dla rodziny. Jestem zdruzgotana, nie mogę się pozbierać, cały czas płaczę, nie wiem, jak sama ze wszystkim sobie poradzę. Nie wiem, co robić, nie wiem, jak mam żyć”.

„Jestem w 28. tygodniu ciąży. Partner wyrzucił mnie z jego mieszkania. Nie wiem, jakie sprawy muszę załatwić, żeby dostawać od niego alimenty od razu, jak się syn urodzi. Czy mam zgłaszać ojcostwo w urzędzie stanu cywilnego? Czy iść do sądu? Chcę, żeby syn miał moje nazwisko. Jak to ogarnąć?”.

„Musiałam rozstać się z partnerem. Mamy półtoraroczne dziecko i jestem w 36. tygodniu ciąży. Chciałabym podać go o alimenty. Jak powinien wyglądać taki wniosek do sądu? Czy należą mi się alimenty za okres ciąży? Wszystko dla dzieci kupuję za swoje pieniądze, całe wyprawki, no dosłownie wszystko. On się do niczego nie poczuwa” – tego typu wpisów samotnych mam na facebookowym profilu naszego portalu jest mnóstwo.

Zostały porzucone lub odeszły same z powodu zdrady, uzależnienia lub nieodpowiedzialności partnera. Łączy je jednak jedno – wielka rozpacz, zagubienie i niepewność dnia następnego. Podczas gdy w okresie ciąży powinny czuć spokój i stabilizację (w końcu sam stan błogosławiony jest dla organizmu kobiety ogromną rewolucją), muszą mierzyć się z wielką dawką silnych emocji. Jak poradzić sobie w takiej sytuacji? Dr Maja Polikowska-Herman z Kliniki Psychiatrii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego jakiś czas temu w rozmowie z nami podkreślała, że przede wszystkim mama musi zaopiekować się swoimi emocjami i otoczyć się innymi wspierającymi ludźmi. Polecamy wam wywiad z nią na temat samotności w ciąży.

Oprócz tematu poradzenia sobie z trudnymi emocjami w tym czasie, jest jednak drugi – bardziej przyziemny – finanse. Często przyszłe mamy pozostają w trudnej sytuacji materialnej i mają problem z wyegzekwowaniem należnych dla siebie i dziecka środków od byłego partnera. Niejednokrotnie nie wiedzą, jakie kroki prawne powinny w tej sytuacji podjąć. O tym, jakie prawa w okresie okołoporodowym im i dziecku przysługują wyjaśnia w naszym artykule Joanna Rułkowska*, ekspertka praw kobiet.

Co powinna zrobić kobieta w ciąży, gdy ojciec nie przyznaje się do dziecka?

- To zależy czy ojcem jest mąż czy kobieta była w nieformalnym związku. W przypadku małżeństwa bowiem jest to ustalone, że jeśli do poczęcia dziecka doszło w trakcie trwania małżeństwa, to istnieje domniemanie, że to mąż jest ojcem. W Polsce, gdy ojciec nie przyznaje się do dziecka, kobieta w ciąży może podjąć kilka kroków, aby zabezpieczyć swoje prawa oraz prawa dziecka - podkreśla ekspertka.

Jakie z nich są najważniejsze?

Konsultacja z prawnikiem: pierwszym krokiem może być skonsultowanie się z prawnikiem specjalizującym się w sprawach rodzinnych i prawnych związanych z rodzicielstwem. Prawnik będzie w stanie doradzić, jakie kroki należy podjąć w danej sytuacji i jakie prawa przysługują matce i dziecku.

Złożenie pozwu o ustalenie ojcostwa i związane z tym roszczenia: kobieta w ciąży może złożyć wniosek do sądu o ustalenie ojcostwa. Sąd może nakazać przeprowadzenie testu DNA w celu potwierdzenia lub wykluczenia ojcostwa.

Rejestracja dziecka: po narodzinach dziecka kobieta może zarejestrować je w urzędzie stanu cywilnego, podając swoje dane oraz, jeśli jest znany, ojca dziecka. Jeśli ojciec odmawia podania swoich danych, istnieją procedury prawne, które można podjąć, aby przyspieszyć proces ustalenia ojcostwa.

Wsparcie finansowe: matka może również ubiegać się o alimenty na rzecz dziecka. Wniosek o alimenty można złożyć do sądu, który po ustaleniu ojcostwa może zobowiązać ojca do płacenia określonej kwoty na rzecz dziecka. Można też starać się o różne formy wsparcia finansowego od Państwa.

Porada psychologiczna: ważne jest również, aby matka uzyskała wsparcie psychologiczne w takiej sytuacji, zwłaszcza jeśli ojciec dziecka odmawia przyznania się do dziecka. Może to być trudne emocjonalnie, i ważne jest, aby kobieta czuła się wspierana.

Wsparcie rodzinne i społeczne: niech kobieta otoczy się wsparciem swojej rodziny, przyjaciół i innych osób bliskich. To może pomóc w przezwyciężeniu trudności i podjęciu odpowiednich decyzji.

Jak złożyć w sądzie pozew o ustalenie ojcostwa? Kiedy to zrobić?

- Pozew o ustalenie ojcostwa może być złożony przez matkę w każdym czasie do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Przez dziecko także później. Pozew należy złożyć do Sądu Rodzinnego i Nieletnich właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka lub jego domniemanego ojca. Do pozwu należy dołączyć: zupełny odpis aktu urodzenia dziecka, wnioski dowodowe – dane świadków, dokumenty, czasami sąd żąda też złożenia dokumentacji lekarskiej ze szpitala o urodzeniu dziecka - odpowiada Joanna Rułkowska.

W trakcie procesu sąd przeprowadza postępowanie dowodowe. Ojcostwo ustala się głównie na podstawie badań DNA, przeprowadzanych na zlecenie sądu lub zeznań świadków.

Co w przypadku, gdy ojciec nie będzie chciał poddać się badaniom DNA?

W polskim systemie prawnym istnieje domniemanie ojcostwa, które opiera się na określonym zakresie dni przed urodzeniem dziecka. Zgodnie z prawem, domniemywa się, że ojcem dziecka pozamałżeńskiego jest mężczyzna, który utrzymywał stosunki płciowe z matką dziecka między 300. a 180. dniem przed jego narodzinami. Jeśli domniemany ojciec odmawia poddania się badaniom DNA, sąd nie może go do nich zmusić, ale istnieją nadal inne sposoby na ustalenie ojcostwa.

Jakie to sposoby?

- Jeśli istnieją osoby, które mogą potwierdzić relację między matką a domniemanym ojcem dziecka w okresie czasowym, który sugeruje ojcostwo, ich zeznania mogą być brane pod uwagę przez sąd. Sąd może również analizować inne dowody, takie jak korespondencja, wiadomości tekstowe, czy dowody z monitoringu, które mogą sugerować relację między matką a domniemanym ojcem dziecka. Sąd może wydać decyzję opartą na dostępnych dowodach i domniemywać, że wskazany mężczyzna jest biologicznym ojcem dziecka - tłumaczy prawniczka. 

Kto ponosi koszty sprawy sądowej?

- W przypadku toczącego się postępowania sądowego w sprawie ustalenia ojcostwa, strona wnioskująca o ustalenie ojcostwa jest zwolniona z kosztów sądowych, w tym również z kosztów przeprowadzenia badania DNA. Jednakże, jeśli strona ta przegra postępowanie, może zostać obciążona kosztami wynagrodzenia pełnomocnika strony przeciwnej oraz kosztami sądowymi. Sąd może także zasądzić zwrot kosztów wynagrodzenia adwokata od pozwanego w przypadku ustalenia ojcostwa - podkreśla Joanna Rułkowska.

Jakie świadczenia przysługują matce w ciąży i dziecku po ustaleniu ojcostwa?

Po ustaleniu ojcostwa ojciec dziecka może być zobowiązany do udzielenia wsparcia finansowego dziecku oraz matce. Jak wymienia nasza ekspertka świadczenia przysługujące matce i dziecku mogą obejmować m.in.:

Alimenty: ojciec dziecka może być zobowiązany do płacenia alimentów na rzecz dziecka, które mają zapewnić mu odpowiednie warunki życia, w tym m.in. utrzymanie, wyżywienie, opiekę zdrowotną, edukację i inne potrzebne wydatki.

Zasądzonych kosztów sądowych: jeśli matka zainicjowała postępowanie sądowe w celu ustalenia ojcostwa i uzyskania alimentów, ojciec może zostać obciążony zasądzonymi kosztami sądowymi, w tym kosztami związanymi z pełnomocnictwem adwokackim.

Ewentualnie inne świadczenia: w zależności od decyzji sądu i sytuacji finansowej ojca, mogą zostać orzeczone dodatkowe świadczenia, takie jak odsetki od zaległych alimentów czy wyrównanie kosztów opieki zdrowotnej dziecka.

W polskim prawie istnieje instytucja alimentów ciążowych, które są formą wsparcia finansowego dla matki w ciąży. Alimenty ciążowe mają na celu zapewnienie matce odpowiednich warunków do prawidłowego przebiegu ciąży oraz opieki nad dzieckiem już od momentu jego poczęcia. Ojciec dziecka może zostać zobowiązany do płacenia alimentów ciążowych na podstawie wniosku matki, który może zostać złożony nawet przed urodzeniem dziecka.

Według polskiego prawa, kobieta może domagać się od ojca dziecka alimentów już za 3 miesiące ciąży, a także przez 3 miesiące po narodzinach dziecka. Musi jedynie uwiarygodnić, że dany mężczyzna jest ojcem jej dziecka. Chociaż test DNA może być dowodem dla sądu po narodzinach, może zostać wykonany jeszcze w ciąży, by mężczyzna zyskał pewność co do swojej odpowiedzialności.

Zasady dotyczące alimentów ciążowych są określone w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Wysokość alimentów ciążowych może być ustalona na podstawie potrzeb matki i przyszłego dziecka oraz możliwości finansowych ojca. Sąd bierze pod uwagę m.in. dochody obu rodziców oraz koszty związane z ciążą i przygotowaniami do narodzin dziecka.

Alimenty ciążowe mogą obejmować m.in. koszty związane z badaniami lekarskimi, lekami, wydatkami na odzież ciążową, ubezpieczeniem zdrowotnym, a także inne koszty związane z ciążą i przygotowaniami do narodzin dziecka.

Wysokość alimentów ciążowych może być ustalona przez sąd w drodze postępowania sądowego lub może być wynikiem ugody między rodzicami, zatwierdzonej przez sąd.

Na jakiej podstawie ustala się wysokość alimentów na dziecko?

- Wysokość alimentów orzeczonych przez sąd zależy od potrzeb dziecka. Mają one zapewnić mu normalne warunki życia i rozwoju. Matka ubiegająca się o alimenty powinna przedstawić dowody potwierdzające wysokość ponoszonych kosztów, np. rachunki. Przy ustalaniu wysokości alimentów sąd weźmie pod uwagę możliwości zarobkowe i majątkowe ojca. Jeśli ojciec nie interesuje się dzieckiem i nie utrzymuje z nim kontaktu, sąd najprawdopodobniej zasądzi wyższe alimenty, z uwagi na fakt, że cały ciężar związany z wychowaniem dziecka spoczywa w takiej sytuacji na matce. Warto podkreślić również to, że sąd bierze pod uwagę możliwości zarobkowe a nie realne dochody ojca - podkreśla prawniczka.

Czy na nazwisko mamy musi zgodzić się ojciec dziecka?

Samotne mamy w ciąży często zastanawiają się, czy wpisywać do aktu urodzenia ojca dziecka. Podobny problem mają z tematem nazwiska dziecka. Czy np. dając dziecku nazwisko po mamie, kobieta może mieć później problemy z uzyskaniem alimentów? Czy na nazwisko mamy musi zgodzić się ojciec dziecka?

- Mężczyzna może dobrowolnie uznać dziecko jeszcze przed narodzinami, dzięki czemu stanie się jego prawnym ojcem. Ma on wtedy obowiązek wspierać finansowo najpierw ciężarną, a następnie również dziecko. Aby uznać dziecko nienarodzone, konieczne jest złożenie oświadczenia np. przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego. Uznanie jest inną instytucją i rozwiązaniem niż złożenie pozwu do sądu, o którym wcześniej rozmawialiśmy - wyjaśnia ekspertka.

Mężczyzna uznaje dziecko, co kobieta potwierdza – bez jej potwierdzenia (maksymalnie 3 miesiące od wypełnienia formalności przez mężczyznę) do uznania nie dojdzie. Jeśli zarówno mężczyzna, jak i matka złożą swoje oświadczenia, zostanie spisany akt uznania dziecka nienarodzonego, na którym znajdują się dane obojga rodziców oraz nazwisko, jakie przyjmie dziecko po urodzeniu.

Zgodnie z przepisami jeżeli nie nastąpiło uznanie ojcostwa albo sądowe ustalenie ojcostwa, w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wskazane przez osobę zgłaszającą urodzenie, a w razie braku takiego wskazania w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wybrane przez kierownika urzędu stanu cywilnego. Jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe zamieszcza się nazwisko matki z chwili urodzenia dziecka, z adnotacją o wpisaniu nazwiska matki i wybranego imienia jako danych ojca. Jest to wpisanie fikcyjnych danych dziecka.

- Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje na skargi dotyczące praktyki stosowania tego przepisu, gdy matka nie chce wpisywać fikcyjnych danych do co ojca dziecka. W ostatnich miesiącach mocno podkreślany jest przymusowy charakter tego rozwiązania i konieczność zmian prawnych w tej kwestii - zauważa ekspertka.

Co do nazwiska dziecka. - Matka może nadać dziecku swoje nazwisko bez konieczności zgody ojca dziecka. Nie ma to bezpośredniego wpływu na możliwość uzyskania alimentów - dodaje.

Czy ojciec pozbawiony praw rodzicielskich jest zwolniony z obowiązku alimentacyjnego?

Pozbawienie praw rodzicielskich zwalnia jedynie z swobodnego dostępu do decyzji związanych z życiem dziecka, nie z obowiązku alimentacyjnego. Rodzic bez władzy rodzicielskiej nadal musi płacić alimenty na rzecz dziecka. To dwie oddzielne kwestie.

Na jakie świadczenia finansowe od państwa może liczyć matka samotnie wychowująca dziecko?

• Ubezpieczenie zdrowotne w okresie okołoporodowym niezależnie od tego czy wcześniej była ubezpieczona z pracy czy razem z mężem lub inną bliską osobą. Każda kobieta w ciąży i przez czas połogu (do 6 tygodni po porodzie) ma zapewnioną opiekę na NFZ, wizyty u lekarza, w laboratorium, poród w szpitalu, edukację przedporodową z położną, etc.
• Zasiłek macierzyński lub świadczenie rodzicielskie, tzw. kosiniakowe w sytuacji, gdyby zasiłek macierzyński jej nie przysługiwał.
• Świadczenie wychowawcze, czyli tzw. 800 plus.
• Becikowe – jednorazowa zapomoga z tytułu narodzenia się dziecka.
• Zasiłek rodzinny i dodatki do zasiłku rodzinnego (m.in. z tytułu samotnego wychowania dziecka).
• Świadczenia dla mam dzieci niepełnosprawnych (m.in. z ustawy za Życiem lub świadczenie pielęgnacyjne).
• Ulga podatkowa dla mam samotnie wychowujących dziecko.
• Pieniądze z funduszu alimentacyjnego. W sytuacji, kiedy ojciec dziecka uchyla się od płacenia alimentów, a próba uzyskania zasądzonych alimentów jest bezskuteczna, samotnie wychowująca dziecko mama może starać się uzyskać świadczenia z funduszu alimentacyjnego.

Gdzie samotne mamy mogą zwrócić się po darmową pomoc prawną?

Sytuacja każdej mamy może być inna, więc warto skonsultować się z prawnikiem, który będzie mógł zaproponować indywidualne rozwiązania dopasowane do konkretnych okoliczności. Jeśli kobieta ma konkretny problem lub pytanie dotyczące swoich praw w ciąży, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawach kobiet.

- W 2015 roku uchwalono ustawę, która daje możliwość uzyskania nieodpłatnej pomocy prawnej. Ustawa z 2016 roku zatytułowana „Za życiem” rozszerzyła katalog osób uprawnionych do takiej pomocy o kobiety w ciąży. Aby skorzystać z pomocy, mamy muszą dysponować zaświadczeniem o ciąży. W Polsce zostało utworzonych ponad 1500 punktów pomocowych na terenie całego kraju (minimum dwa w każdym powiecie). Na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości można sprawdzić, gdzie jest punkt najbliższy w danym miejscu zamieszkania - radzi Joanna Rułkowska.

Poza systemem darmowej pomocy prawnej (państwowej) na rynku działają również prywatne kancelarie prawne świadczące usługi pro bono publico, czyli dla dobra publicznego. Tego typu usługi nie są obowiązkiem prawników, ale wielu z nich, mając świadomość wagi posiadanej przez nich wiedzy, decyduje się pomagać także nieodpłatnie. Ofertę takich świadczeń znajdziesz w internecie.

*Joanna Rułkowska - prawniczka, ekspertka ds. praw kobiet w okresie okołoporodowym. Zwiększa świadomość z zakresu praw dotyczących ciąży, porodu i połogu. Jej misją jest wsparcie kobiet w budowaniu poczucia bezpieczeństwa i fundamentów prawnych pod szczęśliwe początki macierzyństwa. Specjalizuje się też w temacie małego biznesu i pomaga mamom budować profesjonalne biznesowe pasy startowe od działalności nierejestrowanej do życia marzeń.

Od 2017 roku CEO projektu Prawo Mamy, redaktor naczelna portali Prawo Mamy i Działalność bez rejestracji, autorka książek: Biznes Mamy, Prawo Mamy i wydawczyni kursów online: Akademia Małego Biznesu, Akademia Prawo Mamy, Pakiet Księgowy oraz Pakiet RODO dla małego biznesu.

Aneta Żuchowska

Joanna Rułkowska , ekspertka ds. praw kobiet