Zespół PANDAS - dziwne zachowanie dziecka jako skutek zakażenia paciorkowcami

Zespół PANDAS to schorzenie dziecięce, które związane jest z nagłym pojawieniem się u dziecka objawów czy to zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, czy też różnych tików i innych dolegliwości. Powiązywany jest z problemem, którym są... zakażenia paciorkowcami! Kto jest na niego najbardziej narażony i jakie są możliwości jego leczenia? 

Zespół PANDAS, choć brzmi bardzo egzotycznie, jest chorobą psychiczną. Zaburzenia psychiczne spotykane są zarówno u dorosłych, jak i u dzieci.

W tej drugiej z wymienionych grup pacjentów problem zazwyczaj wzbudza nawet i przerażenie u ich rodziców – zdarza się bowiem, że pociecha, której zachowanie dotychczas nie odbiegało od zachowania innych dzieci, nagle całkowicie się zmienia.

Opiekunom zdarza się nawet pomyśleć, że ich dziecko coś „opętało”, a tak naprawdę u malca rozwinęła się po prostu jakaś psychiatryczna choroba, którą – i to z powodzeniem – można leczyć. Jednym z problemów, który może prowadzić do wspomnianego wyżej przerażenia u rodziców, jest zespół PANDAS.

Spis treści

1. Czym jest zespół PANDAS?
2. Przyczyny zespołu PANDAS
3. Kto jest najbardziej zagrożony wystąpieniem zespołu PANDAS?
4. Zespół PANDAS – objawy
5. Dziecko z zespołem PANDAS – do jakiego specjalisty się udać?
6. Możliwości leczenia zespołu PANDAS – jak pomóc dziecku?
7. Zapobieganie zaostrzeniom objawów u dzieci z zespołem PANDAS
8. Zespół PANDAS – czy można mu w jakiś sposób zapobiegać?

Czym jest zespół PANDAS?

PANDAS to skrót od angielskiej nazwy, którą jest "pediatric autoimmune neuropsychiatric disorders associated with streptococcal infections" – w języku polskim problem można określać jako dziecięce zaburzenia neuropsychiatryczne związane z infekcją paciorkowcową.

O jednostce tej w świecie medycznym mówi się od stosunkowo niedawna, pierwszy jej opis pojawił się bowiem pod koniec ubiegłego stulecia, w 1998 roku. Zespół PANDAS wciąż pozostaje problemem dość tajemniczym – niektórzy naukowcy w ogóle negują możliwość jego istnienia – i obecnie na jednostkę tę nie natkniemy się ani w medycznej klasyfikacji ICD-10, ani w amerykańskiej klasyfikacji psychiatrycznej DSM.

Problem określa się jako zespół, ponieważ w jego przebiegu pojawia się cały zakres różnorodnych zaburzeń. Dzieci z zespołem PANDAS mogą przejawiać bowiem m.in. zachowania z zakresu zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, ale i mogą u nich występować zaburzenia tikowe.

Co ważne, choroba rozwija się nagle - u dziecka, u którego wcześniej nie odnotowywano jakichkolwiek zaburzeń psychicznych – i jest ona powiązana z zakażeniem paciorkowcami.

W jaki jednak sposób infekcje wywoływane przez te bakterie – takie jak np. angina ropna – miałyby doprowadzać do pojawiania się u dzieci zaburzeń psychiatrycznych i neurologicznych?

Przyczyny zespołu PANDAS

Zespół PANDAS pojawia się jako konsekwencja jakiegoś zakażenia paciorkowcami beta-hemolizującymi grupy A. Patogeny te stanowią problem nie tylko z tego powodu, iż wywołane przez nie choroby nierzadko doprowadzają do wystąpienia znacząco nasilonych objawów (np. w postaci silnego bólu gardła). Są one groźne również i z tego powodu, iż wykorzystują one tzw. mimikrę antygenową.

Kiedy do organizmu wtargnie obcy organizm – w tym przypadku paciorkowiec – układ odpornościowy mobilizuje się, aby zwalczyć niechcianego gościa. Odpowiedzią w tej sytuacji jest m.in. produkcja przeciwciał, które są skierowane przeciwko bakteryjnym antygenom.

Dowiedz się: Infekcja wirusowa czy bakteryjna? Jak sprawdzić, z jaką infekcją mamy do czynienia?

Problem jednak w tym, że antygeny paciorkowcowe nierzadko są bardzo podobne do antygenów obecnych naturalnie w ludzkim organizmie. Efektem takiej sytuacji jest to, że przeciwciała ostatecznie mogą atakować nie tylko patogenne cząsteczki, ale i prawidłowe struktury organizmu.

Przyczyną zespołu PANDAS może być taka właśnie możliwość – ogólnie hipotezy dotyczące patogenezy tej jednostki skupiają się na występowaniu reakcji pomiędzy powstającymi w przebiegu infekcji przeciwciałami a jedną ze struktur mózgowia, którą są zwoje podstawy.

Kto jest najbardziej zagrożony wystąpieniem zespołu PANDAS?

Neuropsychiatryczne powikłanie infekcji paciorkowcowej w postaci zespołu PANDAS to problem spotykany wyłącznie u dzieci i młodzieży. Zasadniczo jednostka może się rozwinąć u dowolnego pacjenta pediatrycznego, wymienia się jednak pewne czynniki, które zwiększają ryzyko pojawienia się tego problemu – są nimi:

• nawracające, wielokrotne zakażenia paciorkowcowe,
• występowanie w rodzinie przypadków gorączki reumatycznej,
• jakaś choroba autoimmunologiczna u matki dziecka.

Zobacz: Antybiotyki dla dzieci: czy antybiotyki są szkodliwe dla dziecka, jak je stosować i o czym pamiętać? [WYWIAD Z PEDIATRĄ]

Choć częstość występowania zespołu PANDAS jest rzadka (szacuje się, że pojawia się on u 1 na 2000 dzieci), to jednak uczonym udało się zaobserwować, że problem ten typowo pojawia się u dzieci przed rozpoczęciem dojrzewania oraz że częściej jednostka ta występuje u chłopców.

Zespół PANDAS – objawy

Wśród możliwych objawów zespołu PANDAS wymienia się cały szereg różnych psychiatrycznych zaburzeń. U dzieci pojawiać się mogą bowiem zarówno objawy ze spektrum zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, ale i tiki (zarówno ruchowe, jak i wokalne), jak i zaburzenia zachowania, przypominające ADHD.

Poza nimi pacjent doświadczać może jeszcze innych dolegliwości, takich jak m.in.:

• wahania nastroju,
• lęk separacyjny,
• moczenie nocne,
• zaburzenia snu,
• problemy z koordynacją ruchową (przejawiające się m.in. trudnościami w pisaniu).

Charakterystyczne dla zespołu PANDAS jest również to, że jego objawy rozwijają się nagle – zwykle w niedługim czasie po zakażeniu paciorkowcami. Przebieg schorzenia bywa różny – u jednych dzieci objawy po pewnym czasie zmniejszają swoje nasilenie, u innych z kolei utrzymują się one przez dłuższy czas.

Charakterystyczne jest również to, że u dziecka z zespołem PANDAS mogą pojawiać się okresy remisji, a po wystąpieniu kolejnego zakażenia paciorkowcowego może z kolei dochodzić do nawrotu wcześniej występujących dolegliwości.

Dziecko z zespołem PANDAS – do jakiego specjalisty się udać?

Pacjenci z zespołem PANDAS początkowo mogą trafiać do różnorakich specjalistów – cały proces diagnostyczny rozpoczynać się może od wizyty u pediatry, później dziecko może trafić do neurologa czy innych specjalistów.

Sprawdź: Kiedy z dzieckiem pójść do psychologa, a kiedy do pedagoga lub psychiatry?

Ostatecznie pacjent powinien się znaleźć pod opieką psychiatry dziecięcego – to właśnie przede wszystkim ci specjaliści wdrażają i prowadzą leczenie dzieci z zespołem PANDAS.

Możliwości leczenia zespołu PANDAS – jak pomóc dziecku?

Obecnie zasadniczo nie istnieją specyficzne dla samego zespołu PANDAS metody jego leczenia. To, jaka terapia zostanie wdrożona u dziecka, zależne jest przede wszystkim od tego, jakiego rodzaju objawy u niego dominują. Przykładowo u małego pacjenta, u którego najbardziej nasilone są obsesje i kompulsje, w leczeniu wykorzystywane mogą być leki z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI), które są stosowane w leczeniu „czystej” postaci zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.

Przeczytaj: Psychiatra dla dzieci - czym się zajmuje psychiatra dziecięcy

Poza farmakoterapią, w leczeniu zespołu PANDAS wykorzystanie znajdują również i oddziaływania psychoterapeutyczne, głównie w postaci terapii poznawczo-behawioralnej.

W związku jednak z tym, że przypuszczalnie w patogenezie zespołu PANDAS biorą udział reakcje autoimmunizacyjne, w leczeniu pacjentów z tym schorzeniem – przy wyjątkowo nasilonych objawach – wykorzystywane są również i metody leczenia wpływające na sam układ odpornościowy.

Mowa tutaj m.in. o podawaniu chorym sterydów czy preparatów immunoglobulin, ale i o zabiegach oczyszczania osocza (fachowo określanych jako plazmafereza).

Zapobieganie zaostrzeniom objawów u dzieci z zespołem PANDAS

Powyżej wspominano, że dziecko z zespołem PANDAS może doświadczać zaostrzeń dolegliwości wtedy, kiedy pojawi się u niego po raz kolejny infekcja paciorkowcowa. Rozważa się więc, czy u tych maluchów, u których pojawił się ten problem, zapobieganie infekcjom – poprzez stosowanie profilaktycznej antybiotykoterapii – mogłoby zniwelować ryzyko pojawiania się takich okresów.

Dowiedz się: Jak długo żyją zarazki? Dezynfekcja mieszkania po chorobie dziecka

Badania dotyczące tego aspektu wciąż są prowadzone i rzeczywiście, przyjmowanie antybiotyków mogłoby zmniejszyć ryzyko zaostrzenia objawów zespołu PANDAS. Jest jednak jedno ale – antybiotykoterapia ma swoje działania uboczne (takie jak np. biegunka czy ryzyko, że u dziecka wykształcą się szczepy bakterii oporne na leki).

Ze względu właśnie na te zagrożenia, obecnie raczej unika się profilaktycznego, długotrwałego podawania antybiotyków dzieciom z zespołem PANDAS.

Zespół PANDAS – czy można mu w jakiś sposób zapobiegać?

Zespół PANDAS to bez wątpienia poważny problem – tak jak u jednych dzieci zaburzenie przemija, tak u innych dolegliwości mogą się utrzymywać i istnieje ryzyko, że różne objawy tego problemu – jak np. obsesje, kompulsje i tiki – będą utrzymywały się u pacjenta również i w życiu dorosłym. Pojawia się więc tutaj pytanie: czy istnieją jakieś metody zapobiegania zespołowi PANDAS?

Czytaj także: Bruksizm, czyli zgrzytanie zębami u dzieci

Tak naprawdę, niestety, całkowicie zapobiec zespołowi PANDAS po prostu się nie da. Ograniczyć ryzyko tego schorzenia może przede wszystkim poprzez redukowanie częstości infekcji paciorkowcowych – w tym celu należy chociażby dbać o higienę osobistą (częste mycie rąk zawsze jest ważne, ale w sezonie infekcyjnym to już absolutny priorytet).

Pomyśleć by można o innych metodach zapobiegania infekcjom – np. o zabiegach usunięcia migdałków. Przebycie takiej procedury, jak wskazują badania naukowe, nie zmniejsza jednak ryzyka wystąpienia zespołu PANDAS, w związku z czym nie można mówić o tym, że możliwe byłoby przeprowadzenie takich zabiegów w celu zapobiegania omawianej jednostce.