Cyfry rzymskie - jak je zapisywać i kiedy stosować?

Cyfry rzymskie to pozostałość kultury starożytnego Rzymu. Podobnie, jak litery, których dotychczas używamy, liczą sobie prawie 3 tysiące lat. Cyfry rzymskie były używane przez wieki i chociaż w pewnym momencie zostały wyparte przez cyfry arabskie, to jednak do dziś uczymy się ich i często z nich korzystamy.

Cyfry rzymskie powstały, jak sama nazwa wskazuje, w starożytnym Rzymie, czyli wieki temu. Pierwszy raz zaczęto używać ich między 900 a 800 rokiem przed naszą erą. Cyfry rzymskie stosowane były w średniowieczu, a także potem w czasach nowożytnych, chociaż już w XI–XII wieku wyparte zostały przez system dziesiętny i cyfry arabskie, których dotąd używamy.

Warto jednak znać cyfry rzymskie ponieważ często używane są do zapisu dat, pojawiają się w notkach historycznych, a nawet w zegarach ściennych, kalendarzach czy w innych oznaczeniach dotyczących czasu np. oznaczania wieków (np. XXI w.) kwartałów, półrocza itd. Stosuje się je też w numeracji np. zawodów sportowych, wojen (np. II wojna światowa) czy w przydomkach królów lub papieży (np. Benedykt XVI). 

Spis treści

1. Jak powstały cyfry rzymskie?
2. Jak czytać cyfry rzymskie?
3. Zasady używania liczb rzymskich

Jak powstały cyfry rzymskie?

Liczby rzymskie to system liczenia wykorzystujący dłoń człowieka. Przed wiekami liczono na 10 palcach - to  było podstawą komunikacji i transakcji handlowych. Ale system ten utrudniał pokazywanie liczb większych niż 10. Dlatego powstał system opartych na dłoni. Istnieje siedem podstawowych cyfr rzymskich, oznaczających jednostki, dziesiątki, setki i tysiące. Ich kombinacje pozwalaj na zapis każdej liczby.

Cyfry rzymskie to:

• I – 1
• V – 5
• X – 10
• L – 50
• C – 100
• D – 500
• M – 1000

Kreska (I), czyli jeden palec, oznaczała jednostkę. V to znak wywodzący się z kształtu utworzonego przez kciuk i resztę palców i oznaczało 5. X to dwie ręce, czyli dwa znaki V stykające się ze sobą. Dalej jest trochę trudniej. M, oznaczające 1000, wywodzi się z zapisu greckiej litery phi - Φ - oznaczającej tę wartość, nie zaś z łacińskiego słowa „mille” tłumaczonego jako "tysiąc". Niekiedy w starożytnym Rzymie pisano je nie jako Φ, lecz jako CIƆ. Stąd wzięła się pięćsetka, czyli D, jako połowa zapisu 1000, czyli: IƆ. C, oznaczające 100, wywodzi się z litery theta - Θ. Później zamieniło się w C i znów przypadkowo kojarzy się z łacińskim "centrum", oznaczającym 100. L, czyli 50, pierwotnie zapisywano łącząc V i I lub przez literę psi - Ψ. W wyniku ewolucji zapisu z Ψ zrobiło się odwrócone T, a następnie L.

Jak czytać cyfry rzymskie?

Zapisywanie liczb cyframi rzymskimi polega na zestawianiu ich według pewnego klucza – dodawania lub odejmowania. Cyfry zapisuje się od lewej do prawej strony, jednak ich kolejność wskazuje na to, czy mają być od siebie odjęte, czy do siebie dodane.

Jeśli jedna lub więcej liter zostanie umieszczonych po literze o większej wartości, należy je do niej dodać, np. VI = 6 (5+1) – bo V jest większe niż I. Jeśli litera zostanie umieszczona przed literą o większej wartości, należy ją odjąć, np. IV = 4 (5–1), ponieważ I jest mniejsze niż V.

Przykład:

Rok 1984 to w zapisie rzymskim MCMLXXXIV.

A teraz krótka zabawa: czy umiesz odczytać rok na budynku znajdującym się na zdjęciu widniejącym na początku artykułu?

Czytaj: Jak nauczyć dziecko liczyć? Przegląd metod

Dyskalkulia - objawy i diagnoza. Ćwiczenia dla dzieci z dyskalkulią

Zasady używania liczb rzymskich

• Nie należy używać tego samego symbolu więcej niż trzy razy z rzędu (dlatego jest IV, a nie IIII).

• Odejmuje się od siebie wielokrotności 10, czyli I, X lub C, ale nie V lub L. Dlatego pisząc 95, napiszemy XCV (100–10+5, czyli XCV.

• Od jednej cyfry można odjąć tylko jedną cyfrę. Na przykład 13 to nie IIXV (15–2), lecz XIII (10+1+1+1).

• Nie możesz też odjąć jednej cyfry od drugiej, jeśli jest druga jest większa od pierwsze więcej niż 10 razy. Możesz więc odjąć 1 od 10 (IX), ale nie możesz odjąć 1 od 100 („IC”. nie istnieje). Zamiast tego napiszesz XCIX (XC + IX lub 90 + 9).

• W przypadku większych liczb liczonych w tysiącach słupek umieszczony nad literą lub ciągiem liter mnoży wartość cyfry przez 1000.

• Nie ma symbolu dla zera i nie ma możliwości obliczenia ułamków

Odpowiedź na pytanie powyżej: na budynku ze zdjęcia wyryto datę 1588.

Czytaj: Mitologia, część II Rzym - Jan Parandowski - streszczenie lektury

Wzory matematyczne dla ósmoklasistów i nie tylko

Małgorzata Wójcik